سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، کتاب «استقبال از شاهنامه» در سدههای میانه بسان آینه پادشاهان نوشته نسرین عسکری با ترجمه عادله میرزایی از سوی انتشارات علمی در سی و ششمین نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران در دسترس علاقهمندان به فردوسی و شاهنامه قرار گرفته است.
این پژوهش چند مورد را گرد هم میآورد؛ از جمله اطلاعات اندک موجود درباره حمایت مالی، شاهنامه حکایتهای افسانهای پیرامون سرنوشت شاهنامه بلافاصله پس از پایان آن و دیدگاه نویسندگان بعدی دوره میانه درباره فردوسی و آثار او خواه مستقیماً درباره او و آثارش اظهار نظر کرده یا صرفاً از شاهنامه در آثار منظوم و منثور خود استفاده کرده باشند.
در این پژوهش نشان داده شده است که بیشتر نویسندگان دوره میانه برای فصاحت فردوسی در سرودن اثری سرگرمکننده و آموزنده احترام زیادی قائل بودند در تمام موارد بسیاری که نویسندگان دوره میانه از شاهنامه استفاده کردند توجه آنها به بعد اخلاقی سیاسی اثر خود را نشان میدهد تقلید آنها از شاهنامه در نگارش آثار جدیدشان و وام گرفتن ابیاتی از آن در متون خود حاکی از قدردانی آنها از خرد موجود در شاهنامه است.
متقاعد کنندهترین گواه در این زمینه ایجاد و تداوم تولید نوع خاصی از ادبیات در دوره میانه معروف به اختیارات شاهنامه گزیدههایی از شاهنامه است که به وضوح به درک گردآورندگان از شاهنامه به عنوان کتاب خرد و اندرز درباره استقبال از شاهنامه در سدههای میانه بسان آینه پادشاهان سلطنت اشاره میکند نوع غالب ابیات شاهنامه که برای گنجاندن در آثار مشور دوره میانه انتخاب میشد این استدلال را تقویت میکند که نویسندگان دوره میان شاهنامه را در درجه نخست به عنوان منبع خرد و اندرز برای پادشاهان و درباریان درک میکردند.
داستان پادشاهی اردشیر در شاهنامه
فصل یک نشان میدهد که برخلاف تصور رایج شاهنامه اثری مشهور در سده ششم و هفتم است، یعنی پیش از نخستین نسخه خطی موجود شاهنام بر اساس مشاهدات نگارنده در فصل یکم و در فصل دوم بر روی خود شاهنامه متمرکز شده تا آن را با منشور نویسندگان دوره میانه بخواند که بر این مبنا آنها شاهنامه را به عنوان کتاب خرد و اندرز درباره سلطنت درک می کردند. بدیهی است که بررسی کامل کل اثر در یک پژوهش عملی نبود.
از این رو نگارنده داستان پادشاهی اردشیر در شاهنامه را برای هدف پژوهش انتخاب کرده است. دلایل متعددی این انتخاب را برانگیخته است نخست از آنجایی که داستان پادشاهی اردشیر مربوط به بخش به اصطلاح تاریخی شاهنامه (آغاز عصر ساسانیان) است، نشان از آن است که چگونه در شاهنامه تاریخ به چارچوبی برای مجموعهای از داستانهای نمادین به هم پیوسته معنادار و سرگرمکننده تبدیل که هدفشان انتقال آموزههایی درباره سلطنت است.
نگارنده بر اساس مطالعه تطبیقی داستان پادشاهی اردشیر در شاهنامه و گزارشهای موجود در سده میانه درباره اردشیر، نشان که چگونه بازنمایی فردوسی از اردشیر با سایر مورخان سدههای میانه متفاوت است و تا چه اندازه اطلاعات تاریخی اندکی میتوان از «تاریخ» اردشیر در شاهنامه به دست آورد. دلیل دوم انتخاب داستان پادشاهی اردشیر این است که هم حاوی مطالب قهرمانانه و هم اسطورهای است و همین امر آن را با داستانهای پیشین شاهنامه که معمولاً به عنوان پهلوانی و یا اسطورهای شناخته میشوند، مقایسهپذیر میکند. به نظر میرسد داستان پادشاهی اردشیر که ویژگیهای مشترکی با بخشهای اسطورهای قهرمانی و تاریخی شاهنامه دارد نمونه منتخب نسبتاً خوبی از این اثر باشد.
ادبیات سیاسی ساسانی
سوم آنکه همان که اغلب اتفاق میافتد، بنیانگذاران سلسلههای جدید معمولاً توسط مبلغان سیاسی بعدی آن سلسله به قهرمانان بزرگ و شخصیتهای آرمانی تبدیل میشوند که در پی ترویج اندیشهها و آرمانهای سلطنتی خود با انتساب آنها به بنیانگذار محبوب این سلسله هستند. با علم به اینکه شاهنامه ریشه در ادبیات درباری ساسانی دارد میتوان انتظار داشت که بازتابی از ایدئولوژیهای سیاسی ساسانی را در تصویر حاکمان آرمانی و معیوب مشاهده کنیم بنابراین به نظر میرسد تصویر بنیانگذار سلسله ساسانی، آنگونه که در داستان پادشاهی اردشیر در شاهنامه به تصویر کشیده شده است، نقطه شروع خوبی برای بررسی اندیشههای اخلاقی - سیاسی ترویج شده در ادبیات سیاسی ساسانی و در نهایت در شاهنامه باشد.
داستان پادشاهی اردشیر همچنین شامل بخشی در مورد آداب و رسوم و اعمال آیین که ظاهراً توسط اردشیر معرفی شدهاند توصیههای او و اندرزها را به مقامات عالی رتبه - که به خطبه او نیز شناخته میشود - و عهدنامه و وصیتنامه او به پسرش است. محتوای این رساله های سیاسی در فصل ۳ مورد بحث و تحلیل قرار گرفته و استقبال از شاهنامه در سده های میانه بسان آینه پادشاهان است. نگارنده با مقایسه نحوه ارائه فردوسی از ایین، اندرز و عهد اردشیر با معدود نویسندگان دوره میانه که این مطالب را در آثار خود گنجانده اند توجه ما را به تلاش فردوسی برای جذاب تر کردن این متون آموزشی تا حد امکان جلب و استدلال میکند که هدف او سرگرمی و آموزش بود و نه ثبت اسناد تاریخی.
خرد و اندرز برای پادشاهان
در فصل، چهارم نگارنده نه کتاب ایرانی خرد و اندرز برای پادشاهان در سدههای میانه را با داستان پادشاهی اردشیر در شاهنامه مقایسه میکند تا شباهتها و تفاوتهای بین آنها را آشکار سازد و نشان دهد گرچه این کتابهای خرد و اندرز برای پادشاهان از نظر شکل متفاوت هستند اما معیارهای یک پادشاهی آرمانی را ارائه میدهند که کم و بیش بر اساس همان اصولی است که در داستان پادشاهی اردشیر در شاهنامه مییابیم آثار منتخب برای این پژوهش توسط نویسندگانی با زمینههای اجتماعی و حرفهای مختلف نگاشته و در زمینههای فرهنگی و موقعیتهای جغرافیایی مختلف سروده شدهاند. این آثار همچنین به سبکها و مقاصد مختلف نگاشته شدهاند شباهت مفاهیم ارائه شده در این آثار مختلف به ریشههای مشترک اندیشههای بیان شده در آنها اشاره دارد.
نگارنده در بحث خود توجه ما را به ریشه زرتشتی برخی از مفاهیم عمده در این آثار جلب و به ظهور مجدد آنها در آثار بعدی در کسوت اسلام اشاره میکند. در همه این آثار اردشیر همچنان به عنوان یک حکیم شاه نشان داده میشود، همان طور که در شاهنامه به تصویر کشیده شده است.
نتایجی که ممکن است از این پژوهش به دست آید این است که در دوره میانه شاهنامه اساساً به عنوان کتاب خرد و اندرز برای پادشاهان و نخبگان درباری شناخته میشد و مطالعه آن در این بستر معنای داستانهای آن و هدف نویسنده آن را به شکل قابل توجهی روشن میکند همچنین شاهنامه به عنوان منبع حکمت و اندرزهای ایران باستان در باب سلطنت درک ما را از توسعه مفاهیم عمده مربوط به سلطنت و کشورداری در ادبیات بعدی ایرانی – اسلامی خرد و اندرز برای حاکمان افزایش میدهد.
کتاب «استقبال از شاهنامه» در ۴۸۳ صفحه و قیمت ۷۵۰ هزار تومان در غرفه انتشارات علمی سی و ششمین نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران به فروش میرسد.
غرفه انتشارات علمی در شبستان اصلی، راهروی ۱۹ غرفه ۲ واقع شده است.
نظر شما