سرویس هنر خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، فرزاد ادیبی، طراح گرافیک و مدرس دانشگاه در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا درباره وضعیت کنونی طراحی جلد کتاب در ایران گفت: زمانی مرتضی ممیز و هم‌دوره‌ای‌های او در طراحی گرافیک و به ویژه در طراحی جلد کتاب انقلابی راه انداختند که اقتضای شرایط زمانی خود بود، از طرفی جامعه مخاطب تشنه چنین تحولی بود. از طرف دیگر این افراد توانایی ایجاد چنین تحولی را در خود داشتند؛ هم استعداد، تخصص و خلاقیت داشتند و هم پذیرش این خلاقیت و استعداد از سوی سفارش‌دهندگان وجود داشت. در حال حاضر یکی از دلایل رکود خلاقیت، جامعه‌ای است که به کسانی که در این حوزه حرفه‌ای هستند، سفارش نمی‌دهد؛ علت عمده آن هم مسائل اقتصادی است.

وی افزود: ناشران ترجیح می‌دهند کار طراحی جلد را به افرادی بسپارند که در ظاهر کاری تولید می‌کنند ولی در باطن فاقد نگاه و معیارهای حرفه‌ای است. از طرف دیگر هوش مصنوعی کم‌کم بازار گرافیک و بسیاری از حرفه‌های دیگر را تسخیر می‌کند. گرافیک، هنر و رسانه‌ای است که در بستر جامعه رشد می‌کند. گرافیک، حرفه‌ای انتزاعی نیست که خارج از جامعه در غار تنهایی خود بتواند رشد و خلاقیت داشته باشد و به نتیجه خوبی برسد. وقتی سفارش داده نشود و از آن حمایت نشود، به محدودیت می‌رسد. بیشترین ضربه‌ای که ما در گرافیک می‌بینیم در نتیجه شرایط اقتصادی و اجتماعی فعلی است.

این مدرس دانشگاه با اشاره به اینکه مدیر هنری بودن برای یک انتشارات تنها یک عنوان نیست، ادامه داد: مدیر هنری کسی است که تخصص دارد، حرفه خود و متخصصان حرفه‌ای در حوالی و حواشی کار خود را نیز می‌شناسد. مدیر هنری، طراح جلد را با توانایی‌ها و تخصص‌های گرافیک می‌شناسد؛ مثلاً طراح جلدی که مبتنی بر تصویرسازی کارش را سامان می‌بخشد، یا طراح جلدی که با تایپوگرافی طراحی می‌کند یا طراحی که با عکس کار می‌کند. هر کدام از کارها تخصصی‌تر می‌شود و هر کدام انواعی دارند. مدیر هنری کسی است که افراد مرتبط را برای پیشبرد یک ایده ناب گرافیکی بشناسد. طراح گرافیک و مدیر هنری باید همه مسائل پس و پیش حرفه خود را بشناسد ولی معمولاً این اتفاق نمی‌افتد.

ادیبی افزود: متاسفانه مدیران هنری که در برخی از انتشارات انتخاب شده‌اند شاید فارغ‌التحصیل این رشته باشند اما تخصص لازم را ندارند. طراح گرافیک بودن تنها به داشتن مدرک و سواد نیست؛ تجربه و خلاقیت نیز مهم است. خلاقیت هم چیزی نیست که در ظرف زمانی و مکانی بگنجد؛ همچنین قابل انتقال یا آموزش نیست؛ خلاقیت چیزی است که در ذهن و ضمیر انسان خلاق وجود دارد که حتی اگر به سد محدودیت هم برسد امواج خروشان خلاقیت، آن سد را می‌شکند. امروزه سفارش دهندگان متاسفانه کمتر سراغ افراد خلاق می‌روند. اگر کسی خلاق باشد می‌تواند با حداقل امکانات حداکثر نتیجه را بگیرد. امروزه انسان‌های خلاق در هر زمینه‌ای که می‌نگریم کمتر بر مسند هستند یا حرفشان کمتر شنیده می‌شود، از مدیریت هنری در نشر گرفته تا مدیریت‌های خرد و کلان در عرصه‌های دیگر.

این هنرمند در مقایسه وضعیت طراحی جلد کتاب‌های ایرانی و کتاب های خارجی گفت: وضعیت طراحی جلد کتاب‌های ایرانی در مقایسه با جهان وضعیت بدی ندارد. نیروی جوان آموزش دیده زیادی داریم که راهی بازار کار شده‌اند ولی خروجی آن از لحاظ کیفی آن‌طور که باید پاسخگوی بازار باشد، نیست. این همه انرژی و شیفتگی جوانان برای حضور در بازار کار موجب شده که جوانان انرژی زیادی صرف کنند تا محصولشان دیده شود.

ادیبی افزود: اکثر جلد کتاب‌هایی که امروز می‌بینید همانند یک پوستر است؛ یعنی طراحان گرافیک ایرانی به دلیل اینکه برای پوستر سفارش نمی‌گیرند، روی طراحی جلد انرژی بیشتری صرف می‌کنند. در قیاس با بسیاری از کشورهای دیگر حتی کشورهای پیشرفته که از لحاظ گرافیکی حرفی برای گفتن دارند و از لحاظ اقتصادی نیز ثبات دارند، برای طراحی جلد کتاب، وقت و انرژی بیشتری می‌گذارند.

وی یادآور شد: در مقایسه نسل کنونی طراحان گرافیک با نسل دو گرافیک که شامل مرتضی ممیز و دیگران بود باید گفت به لحاظ کمی و کیفی افت داشته‌ایم که مستلزم یک پژوهش نقادانه جامعه شناختی و … است که با پیشرفت ابزار و تکنیک، امکانات و دسترسی‌های اینترنتی و … هم‌سنگ و هم‌سطح آن سال‌ها پیش نرفته‌ایم.

این هنرمند درباره ورود هوش مصنوعی به حوزه طراحی جلد کتاب و گرافیک گفت: هوش مصنوعی هم مانند تمامی پدیده‌ها و ابزارهای موجود می‌تواند عملکرد مثبت یا منفی داشته باشد. بستگی به نگاه ما دارد که چگونه از آن استفاده کنیم. هوش مصنوعی مصداق مثال تکراری چاقو در دست جراح و قاتل است و بستگی به اندیشه و نگاه کسی دارد که از آن استفاده می‌کند. برای خلاقیت نیز پله‌ها یا لایه‌های مختلفی باید در نظر گرفت؛ در نگاه اول خلاقیت در مفاهیم و نوع نگاه و پرداختن به موضوع اهمیت دارد. گاهی خلاقیت، یک نگاه شاعرانه و ویژه انسانی است که فعلاً هوش مصنوعی نتوانسته جای آن را بگیرد؛ اگر از هوش مصنوعی بخواهیم چند عنصر را با هم ترکیب کند به راحتی انجام می‌دهد اما خروجی هوش مصنوعی به راحتی قابل تشخیص است و متوجه می‌شویم که فاقد خلاقیتِ انسانی و محتوای عالی و اصالت است که از انسان سراغ داریم.