سرویس هنر خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - محمدرضا عرب، داور بخش فیلمکوتاه چهلوسومین جشنواره فیلم فجر: تاثیر ادبیات بر سینمای ایران بسیار عمیق و گسترده است و تعداد زیادی از فیلمهای موفق ایرانی از رمانهای ایرانی اقتباس شدهاند. این تاثیر در جنبههای مختلفی از فیلمسازی نمود پیدا میکند، از جمله:
۱. داستان و شخصیتپردازی:
• منابع داستانی غنی: رمانهای ایرانی اغلب دارای داستانهای قدرتمند، شخصیتپردازیهای عمیق، و فضاسازیهای منحصربهفرد هستند که زمینهی مناسبی برای ساخت فیلمهای باکیفیت فراهم میکنند. این داستانها اغلب با ریشه در فرهنگ و تاریخ ایران هستند و موضوعات اجتماعی و انسانی عمیق را کاوش میکنند.
• شخصیتهای ماندگار: بسیاری از شخصیتهای فراموشنشدنی سینمای ایران از روی شخصیتهای رمانهای ایرانی ایجاد شدهاند. این شخصیتها به دلیل پرداخت دقیق و واقعگرایانه در رمان، برای تماشاگران ایرانی آشنا و قابل لمس هستند.
• موضوعات اجتماعی و فرهنگی: رمانهای ایرانی اغلب به موضوعات اجتماعی و فرهنگی ایران میپردازند که میتوانند موضوع فیلمهای تاثیرگذار و جالب باشند. این موضوعات میتوانند از مسائل خانوادگی و عاشقانه تا مسائل سیاسی و اجتماعی را شامل شوند.
۲. فضاسازی و تصویر:
• تصویر ایران: رمانهای ایرانی اغلب تصویری واقعگرایانه یا حتی رمانتیک از ایران ارائه میدهند که میتواند در فیلمها به تصویر کشیده شود. این تصاویر میتوانند از مناظر طبیعی تا ساختمانها و کوچههای شهرهای ایران را شامل شوند.
• فضای روانی شخصیتها: رمانها به خوبی به فضای روانی شخصیتها میپردازند و میتوانند الهامبخش کارگردان در ایجاد فضای روانی در فیلم باشند.
۳. ساختار و سبک:
• ساختار داستانی: ساختار رمان میتواند الهامبخش ساختار داستانی فیلم باشد (مثلاً استفاده از راوی، فلاشبک، و چند خط داستانی).
• اقتباسهای خلاقانه: کارگردانان ایرانی اغلب از رمان بهعنوان الهام گرفته و آن را با خلاقیت خود ترکیب میکنند. این خلاقیت میتواند در تغییرات داستان، شخصیتها، و یا سبک فیلم خود را نشان دهد.
لیست چند فیلم موفق اقتباسشده از رمانهای ایرانی (لیست کامل نیست و بسیار طولانی است):
متاسفانه یک لیست کامل و منظم از تمام فیلمهای اقتباسشده از رمانهای ایرانی وجود ندارد. اما میتوان به برخی از نمونههای معروف اشاره کرد:
• «سوتهدلان»: اقتباس از رمان مرحوم سیمین دانشور.
• «خانهی عنکبوت»: اقتباس از رمان محمود دولتآبادی.
• «گیلانه»: (بسیاری از فیلم ها از داستان های صادق هدایت اقتباس شده اند)
• «آدم برفی»: اقتباس از رمان محمود دولتآبادی.
• «بیست سال عاشقانه»: اقتباس از رمان محمود دولتآبادی
• «ابد و یک روز»: (اگرچه از رمان مستقل نیست اما بهعنوان یک نمونه از فیلمهایی که از فضای ادبیات دفاع میکنند قابل ذکر است)
• و بسیاری دیگر از فیلمها که بهطور مستقیم یا غیرمستقیم از جو و مضامین ادبیات فارسی تاثیر گرفتهاند.
این لیست نقص دارد و بسیاری از فیلمها را دربر نمیگیرد، اما نشاندهندهی نفوذ قلم نویسندگان ایرانی بر صنعت سینمای کشور است. به طور کلی، ادبیات ایرانی خاستگاه فکری و موضوعی بسیاری از فیلمهای ایرانی بوده و همچنان بهعنوان یک منبع الهام برای فیلمسازان ایرانی به شمار میآید. توجه به این ارتباط و بررسی شیوههای مختلف اقتباس در سینمای ایران، موضوعی مهم برای تحلیل و بررسی تاریخچه سینمای کشور است.
مروری بر آثار اقتباسی مهم سینمای ایران که با محوریت کودکان و نوجوانان ساخته شدهاند به بهانه اکران «باغ کیانوش» | اقتباسهایی از جنس کودکی
آثار اقتباسی معمولاً بخش مهمی از تولیدات سینما را به خود اختصاص دادهاند و بخش مهمی از فیلمهای موفق سینمای ایران هم با اقتباس از روی رمانها، داستانهای کوتاه یا نمایشنامهها ساخته شدهاند. فیلم «باغ کیانوش» به کارگردانی رضا کشاورز حداد، یکی از فیلمهای متفاوت جشنواره امسال است که ماجرای چند کودک را در دهه شصت و ایام جنگ روایت میکند. فیلم با اقتباس از روی رمانی نوشته علیاصغر عزتیپاک ساخته شده و محصول کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان است. به این بهانه مروری داریم بر چند اثر اقتباسی مهم سینمای ایران که با تمرکز روی زندگی کودکان و نوجوانان ساخته شدهاند.
در زمینه کودک و نوجوان سریالهای مختلفی هم با اقتباس از روی آثار مهم ساخته شدهاند که «داییجان ناپلئون» و «قصههای مجید» از مهمترین آنها هستند. البته «قصههای مجید» بعدتر به صورت سینمایی هم تولید شده است.
«باغ کیانوش» | نوشته علیاصغر عزتیپاک | رضا کشاورز حداد | ۱۴۰۲
«باغ کیانوش» یکی از آثار موفق کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در سالهای اخیر است؛ فیلمی که با تمرکز روی زندگی چند کودک در ایام جنگ ایران و عراق ساخته شده. فیلم اقتباسی است از رمانی با همین نام نوشته علیاصغر عزتیپاک. در رمان این نویسنده، داستان در روستایی از توابع شهر همدان پیش میرود و دو نوجوان تصمیم میگیرند در روز ازدواج پسر مردی به اسم کیانوش، به باغ او دستبرد بزنند که با سقوط یک هواپیمای عراقی نزدیکی باغ همهچیز تغییر میکند. داستان فیلم درباره چند کودک ده دوازده ساله است که شرط میبندند در یک شب عروسی که همه سرشان گرم است به باغ کیانوش بروند تا درخت موز پیدا کنند و از میوههای آن بخورند. آنها رقابتی در پیش میگیرند و هرکدام بیخبر سراغ باغ میروند. اینجاست که پای کیانوش به باغ باز میشود و خلبان هواپیمای عراقی با چرت نجات سقوط میکند. حالا بچهها باید تمهیدی بیندیشند تا جلوی بمباران در عروسی را بگیرند. فیلم ضمن پایبندی به محتوای اثر، التهاب موجود در این شرایط را به خوبی انتقال داده است.
«نفس» | نوشته نرگس آبیار | نرگس آبیار | ۱۳۹۵
فیلم «نفس» براساس رمانی نوشته خود نرگس آبیار ساخته شده و خیلی ها معتقدند آبیار نتوانسته است به بیان روایی داستان خودش در این فیلم نزدیک شود. با این حال «نفس» با وجود برخی ضعفها میتواند احساسات مخاطبان را به خوبی درگیر کند. فیلم روایت زندگی یک دختربچهی دبستانی را از دهه پنجاه تا اواخر دهه شصت و زمان مرگش در بمباران به تصویر میکشد. «نفس» داستان پرماجرایی ندارد و ترکیبی از خردهروایتهایی است که در ذهن یک کودک شش، هفت ساله میگذرد. او با شناخت کمی که از دنیا و اتفاقهایش دارد ماجراهایی نظیر انقلاب و جنگ و بمباران و عزاداری محرم و سایر مسائل سیاسی و اعتقادی را از دیدگاه خودش بیان میکند. دست آخر خودش قربانی جنگ میشود. مشکل اصلی فیلم نفس نداشتن موضوع محوری و شکل نگرفتن داستان در آن است اما اتفاقاً به لحاظ بازنمایی دورانی که مدنظر داشته خیلی خوب پیش رفته.
«پدر آن دیگری» | نوشته پرینوش صنیعی | یدالله صمدی | ۱۳۹۳
زندهیاد یدالله صمدی سال ۱۳۹۳ فیلمی براساس رمانی از پرینوش صنیعی ساخت. گرچه نتوانسته بود به تمام موارد این رمان ۴۰۰ صفحهای پایبند باشد اما چکیدهای قابل تأمل از آن را در قالب یک اثر سینمایی خوشساخت ارائه کرد. خودش به همراه حسین مهکام فیلمنامه آن را نوشت و با پرینوش صنیعی هم در تعامل بود. ماجرای فیلم درباره کودکی شش ساله است که هنوز حرف نمیزند و همه او را مسخره میکند. جز مادرش کسی از او حمایت نمیکند و همه توجهشان به سمت پسر بزرگ خانواده است. تا اینکه یک روز گم میشود و زن و مردی مسن او را پیدا میکنند. رفتار آنها روی پسر اثر میگذارد و رفته رفته با همراهی مادربزرگ به حالت عادی برمیگردد. «پدر آن دیگری» فیلمی روانشناسانه درباره کودک است و نمیتوان آن را جزو آثار سینمای کودک به حساب آورد اما تمرکز اصلی آن روی زندگی و روحیات یک پسربچه است.
«مربای شیرین» | نوشته هوشنگ مرادی کرمانی | مرضیه برومند | ۱۳۸۰
هوشنگ مرادی کرمانی این داستان بلند را سال ۱۳۷۷ منتشر کرد و سال سال ۱۹۹۹ میلادی از سوی کتابخانه بین المللی مونیخ آلمان برگزیده شد. مرضیه برومند تصمیم گرفت براساس این داستان فیلمی بسازد. فیلمنامه این اثر را فرهاد توحیدی نوشت. مرضیه برومند سعی کرد خودش را به حالوهوای این اثر نزدیک کند اما فیلم آنطور که باید موفق از آب در نیامد. درواقع منتقدان معتقد بودند داستان میتوانست به فیلمی کوتاه تبدیل شود و قابلیت یک فیلم بلند سینمایی را نداشته است. با این حال حضور لیلا حاتمی، محمدرضا شریفینیا، ژاله صامتی، لیلی رشیدی، گوهر خیراندیش، امیرحسین صدیق و … حالوهوای خوبی به فیلم داده بود. ماجرا بر سر یک شیشه مربا بود. صبح زود پسر نوجوانی به اسم جلال، هرکاری میکند نمیتواند برای صبحانه در شیشه مربا را باز کند. پیگیری او برای اینکه چرا در شیشه باز نمیشود به جاهای باریک میکشد و مسئولان کشور را هم درگیر میکند.
«خواهران غریب» | نوشته اریش کستنر | کیومرث پوراحمد | ۱۳۷۴
«خواهران غریب» اقتباسی موفق از روی رمانی به همین نام نوشته اریش کستنر است. داستانی درباره دو خواهر دوقلو که به خاطر جدایی والدینشان از هم دور افتادهاند و در یک اردوی دانشآموزی همدیگر را کشف میکنند. باهم دوست میشوند و تلاش میکنند پدر و مادرشان را باهم آشتی دهند. نکته قابل توجه اینکه پوراحمد با استفاده خوب از عنصر موسیقی فیلم را با حالوهوایی متفاوت ساخت تا جایی که همین حالا هم وقتی نام این فیلم به میان میآید، ذهنها بیشتر به سمت موسیقی آن میرود. بازی خسرو شکیبایی یکی از دلایل موفقیت فیلم بود و افسانه بایگان و زندهیاد پرویندخت یزدانیان هم در این فیلم درخشان ظاهر شدند. «خواهران غریب» یکی از فیلمهای کودک و نوجوان موفق دهه هفتاد بود.
«شرم» | نوشته هوشنگ مرادی کرمانی | کیومرث پوراحمد | ۱۳۷۰
زندهیاد کیومرث پوراحمد بعد از ساخت مجموعه «قصههای مجید» و استقبال زیاد مخاطبان، تصمیم گرفت چند داستان این مجموعه را به صورت فیلم سینمایی بسازد. سال ۱۳۷۰ اولین فیلم این مجموعه را با نام «شرم» کارگردانی کرد و پس از آن سراغ ساخت فیلمهای «صبح روز بعد»، «سفرنامه شیراز» و «نان و شعر» رفت. حال و هوای فیلم تفاوت چندانی با اپیزودهای سریال نداشت. به طور کلی اقتباسهای پوراحمد از روی آثار مرادی کرمانی، اتفاقهای مهمی را رقم زد. البته حتی قبل از اینکه کیومرث پوراحمد به فکر ساخت مجموعهی قصههای مجید بیفتد این مجموعه داستان مورد توجه قرار داشت و سال ۱۳۶۴ جایزه کتاب برگزیدهی سال را به خود اختصاص داده بود. بیشترین اهمیت «قصههای مجید» به شخصیتپردازی جذاب خود مجید برمیگردد و البته بازی مهدی باقربیگی هم در این نقش به جذابیت آن افزوده است. مجید نوجوانی خوشزبان و تنهاست که از کودکی نزد مادربزرگش بزرگ شده و وضعیت مالی خوبی ندارد. او عوض هرچیز به شعر علاقهمند است و مدام خرابکاری میکند یا در شرایط و موقعیتهای سخت قرار میگیرد.
«بیبی چلچله» | نوشته ژوزه مائورو ده واسکونسلوس | کیومرث پوراحمد | ۱۳۶۳
زندهیاد کیومرث پوراحمد ید طولایی در ساخت فیلمهای اقتباسی داشت. او سال ۱۳۶۳ براساس رمان «درخت زیبای من» اثر نویسندهای برزیلی با نام ژوزه مائورو ده واسکونسلوس فیلمی به نام «بیبی چلچله» را کارگردانی کرد. ماجرا درباره پسری به اسم مجید بود که در خانه ناپدریاش آقاجواد زندگی میکرد. او مخفیانه سوار کامیون جوادآقا میشد و او گوشمالیاش میداد. مجید کینه جوادآقا را به دل میگرفته و عهد میکرد او را بکشد. برای اینکه خودش را برای این هدف آماده کند نزد یک پهلوان میرفت و از او آموزش میدید و در اوقات فراغت برای درختی درددل میکرد. جواد آقا پس از مدتی متوجه کمبودهای عاطفی مجید میشد و تلاش میکرد خودش را به او نزدیک کند. سال ۲۰۱۲ هم فیلمی توسط مارکوس برنستاین، کارگردان پرتغالی به نام «درخت زیبای من» براساس همین رمان ساخته شد.
معرفی بهترین فیلمهای اقتباسی سینمای ایران
«تنگسیر»
فیلم تنگسیر توسط امیر نادری کارگردانی شده است. او نویسندگی فیلم را هم بر عهده داشته است. این فیلم از رمان تنگسیر اثر صادق چوبک اقتباس شده است و در زمره اقتباسی های موفق سینمای ایران قرار می گیرد. بازیگران در این فیلم به زبان فارسی و لهجه بوشهری گفتگو می کنند. تنگسیر در سال ۱۳۵۲ ساخته شده است.
«ناخدا خورشید»
ناخدا خورشید در زمره برترین فیلمهای تاریخ سینمای ایران قرار دارد. این فیلم را ناصر تقوایی ساخته است و محصول سال ۱۳۶۵ می باشد. فیلم برداشتی آزاد از داستان «داشتن و نداشتن» اثر ارنست همینگوی است. بازیگر نقش ناخدا خورشید در این فیلم داریوش ارجمند است. وی در این فیلم یکی از بهترین بازیهای کارنامه بازیگری خود را ارائه می کند. بسیاری از منتقدین و علاقه مندان سینما بر این مسئله اتفاق نظر دارند که این فیلم یکی از بهترین اقتباسهای صورت گرفته در سینمای ایران است. علی نصیریان و فتحعلی اویسی از دیگر بازیگران این فیلم هستند.
«داش آکل»
مسعود کیمیایی در زمره کارگردانانی قرار می گیرد که در کارنامه کاری خود فیلم اقتباسی دارند. فیلم داش آکل یکی از مشهورترین اقتباسهای کیمیایی از ادبیات است. او این فیلم را براساس یکی از داستانهای کوتاه صادق هدایت ساخته است. این فیلم در سال ۱۳۵۰ تولید شده است.
«شازده احتجاب»
این فیلم را یکی از مهم ترین کارگردانهای سینمای ایران یعنی بهمن فرمان آرا ساخته است. از جمله بازیگران این فیلم می توان به جمشید مشایخی و فخری خوروش اشاره کرد. شازده احتجاب راوی قصه یک شازده قاجاری می باشد. این فیلم که بر اساس رمان شازده احتجاب اثر هوشنگ گلشیری ساخته شده، در زمره فیلمهای موج نوی سینمای ایران قرار دارد. فیلم به شکل سیاه و سفید است. این فیلم که از آثار برجسته فرمان آرا می باشد، در سال ۱۳۵۳ منتشر شده است.
«سارا»
یکی دیگر از فیلمهای اقتباسی مهم سینمای ایران، سارا می باشد. کارگردانی این فیلم را داریوش مهرجویی بر عهده داشته است. این فیلم براساس نمایشنامه ای از هنریک ایبسن به نام «خانه عروسک» ساخته شده است و محصول سال ۱۳۷۱ می باشد. نیکی کریمی در این فیلم در نقش سارا بازی می کند. از دیگر بازیگران فیلم می توان به امین تارخ و خسرو شکیبایی اشاره کرد.
«گاوخونی»
یکی دیگر از فیلمهای مهم اقتباسی سینمای ایران گاوخونی می باشد. کارگردان این فیلم بهروز افخمی می باشد. افخمی این فیلم را در سال ۱۳۸۱ ساخته است. این فیلم براساس رمان گاوخونی اثر مشهور جعفر مدرس صادقی تولید شده است. بهروز افخمی علاوه بر کارگردانی، نویسندگی کار را هم بر عهده داشته است. از بازیگران فیلم می توان به عزت الله انتظامی و بهرام رادان اشاره کرد.
«پله آخر»
«پله آخر» اقتباسی آزاد از داستان «مردگان» از مجموعه «دوبیلینی ها» به نویسندگی جیمز جویس است. علی مصفا با اقتباس از این اثر ادبی در سال ۱۳۹۰ به نوعی به جنگ سینماگران اروپایی رفته و اثری سینمایی را تولید کرده و روایت پسامدرنی دارد.
«پله آخر» روایتی خطی ندارد با خاطره گویی شکل گرفته است. این نوع روایت به فیلم ساز اجازه می دهد تا داستانش را بدون توجه به زمان رخداد آنها روایت کند. فیلم چندان از داستان مردگان گرته برداری نکرده است و تنها در شکل گرفتن خط قصه به آن نگاهی داشته. لیلی ستاره سینماست و به تازگی شوهرش را از دست داده است سر صحنه فیلمبرداری ناگهان مقابل دوربین خنده اش می گیرد و از کار باز می ماند. هیچکس نمی تواند دلیل خنده هایش را حدس بزند و خاطره ها از آنجا شروع می شود.
علی مصفا در یادداشتی در مجله ۲۴ درباره فیلمش نوشته: «فیلمنامه پله آخر را هفت سال پیش نوشتم. اما برای ساختنش به هر دری زدم نشد؛ دوستان تهیهکننده هر چند فیلمنامه را دوست داشتند، اما هر کدام به نوبت، بعد از هفت-هشت ماه کنار میکشیدند تا اینکه بالاخره تصمیم گرفتم خودم پولی جور کنم و به معنای واقعی کلمه فیلم را مستقل بسازم. چارهای نداشتم جز اینکه از تمام امکانات استفاده و بلکه سوء استفاده کنم. مجبور شدم نقش اول مرد را خودم بازی کنم و هنوز هم از این بابت دلخورم. اما نقش اول زن از ابتدا برای لیلا حاتمی نوشته شده بود.»
«اینجا بدون من»
اینجا بدون من فیلم محبوب و مشهور بهرام توکلی از نمایشنامه «باغ وحش شیشه ای» تنسی ویلیامز اقتباس شده بود.
دست گذاشتن روی این نمایشنامه به اندازه کافی می تواند بار مثبتی برای یک اثر هنری باشد. توکلی هم با مهارت و تجربه توانست این فیلم را در شکلی ایرانیزه شده کارگردانی کند و داستان را باب میل مخاطب عام و خاص پیش ببرد. فیلم داستان خانواده ای ست متشکل از مادر (فاطمه معتمد آریا) و دو فرزندش، احسان (صابر ابر) و یلدا (نگار جواهریان) که در آرزوی دستیابی به رویاهای خود هستند و امیدوارانه تحولی را انتظار می کشند. یلدا معلول است و تمام دغدغه مادر تامین آینده اوست. ورود رضا دوست احساس با بازی (پارسا پیروزفر) به فیلم و عشق یلدای معلول به او زندگی آنان را تغییر می دهد.
«شبهای روشن»
اقتباس سعید عقیقی از کتاب مشهور «شبهای سپید» داستایوسکی در میان این آثار شاید تنها فیلمی باشد که با وجود اشعار فارسی زیادی که در آن خوانده شده، اما حال و هوای ایرانی ندارد. این البته نقطه ضعفی هم برای فیلم محسوب نمیشود بلکه فقط یک ویژگی است. عقیقی بنمایه داستان داستایوسکی را برداشته و فقط دیالوگهای بین قهرمانان را تغییر داده است.
سکانس آخر فیلم هم با پایان کتاب تفاوت دارد و به آن اضافه شده تا بیشتر باب ذائقه و طبع تماشاگر ایرانی شود. (کارکرد دیگر این سکانس اضافه شده تاکید روی کتاب شبهای روشن به ترجمه خود عقیقی با نام مستعار نرگس اخوان است که به شیوه موردعلاقه فرزاد موتمن کارگردان فیلم، باعث فاصلهگذاری میشود.) «شبهای روشن» با کارگردانی خوب موتمن و دیالوگهای شاعرانه عقیقی تبدیل به یکی از بهترین اقتباسهای عاشقانه سینمای ایران شده است. سالها پیش لوکینو ویسکونتی هم از روی کتاب «شبهای سپید» شاهکاری با بازی ماریا شل و مارچلو ماسترویانی ساخت.
نظر شما