حجت الاسلام قاسم خانجانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و نویسنده کتاب «تاریخ تحلیلی زندگی امام عسکری (ع)» در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، به موضوعات مختلفی در مورد شرایط اجتماعی و سیاسی دوران زندگی امام حسن عسکری (ع) اشاره کرد و گفت: برای روشن شدن این بحث باید توجه داشت که شرایط سیاسی و اجتماعی دوران امام حسن عسکری (ع) با سایر ائمه و حتی پدر ایشان امام هادی (ع) متفاوت است.

وی ادامه داد: امام هادی (ع) احضار شدند و امام حسن عسکری (ع) نیز به همراه پدرشان (به سامرا) آمدند و ماندگار شدند ولی شرایطشان متفاوت بود. مهم‌ترین علت تفاوت، روایات، اطلاعات و اخباری بود که از زمان رسول خدا (ص) وجود داشت مبنی بر اینکه کسی ظهور خواهد کرد که ویژگی‌هایی دارد و پس از اینکه دنیا را ظلم و ستم بردارد، او دنیا را پر از عدل و داد خواهد کرد.

خانجانی ادامه داد: همین اخبار و روایات حساسیتی را ایجاد کرده بود که حتی بحث تفتیش منزل و کنترل برخی از کنیزان و اطرافیان و حتی بیت امام حسن عسکری (ع) را به دنبال داشت. این وضعیتی بود که برای هیچکدام از ائمه حتی امام هادی (ع) به وجود نیامده بود. لذا مشاهده می‌کنیم که امام حسن عسکری (ع) در برخی از مواقع به خصوص اواخر کار یعنی حدود سال ۲۵۹ که امام زمان (ع) حدود ۴ سالشان است برای ایشان احساس خطر می‌کنند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه بیان کرد: امام حسن عسکری (ع)، به همین سبب امام زمان (ع) را با مادربزرگشان، جده، به مکه می‌فرستند و ایشان را به نوعی از منطقه سامرا دور می‌کنند چرا که خطرهایی وجود داشت و ممکن بود امام زمان (ع) آسیب ببینند. این‌ها همه باعث شده بود که امام حسن عسکری (ع) در یک شرایط خاصی قرار بگیرند.

خانجانی اضافه کرد: موضوع دیگر اینکه تحت نظر بودن و مراقبت شدید و اختناق و محدودیتی برقرار بود که حداقل می‌شود گفت از کودکی امام حسن عسکری (ع) و وقتی که همراه پدرشان به سامرا آمدند وجود داشت. این شرایط در دوره خود امام حسن عسکری (ع) تشدید شد.

وی ادامه داد: آنطور که در گزارش‌های تاریخی آمده است امام حسن عسکری (ع) را حداقل سه یا چهار بار علاوه بر اینکه در محدوده عسکر و منطقه نظامی تحت مراقبت شدید گذاشته بودند و رفت و آمدهایشان را کنترل می‌کردند، ایشان را به نوعی به زندان و حبس سپرده بودند. یعنی به محدودیت و مراقبت اکتفا نمی‌کردند و به این نتیجه رسیدند که امام را حبس کنند.

خانجانی گفت: چند مورد معروف است؛ زندان صالح‌ابن وصیف و زندان علی بن نارمش دو مورد برجسته است. خیلی جالب است که وقتی امام حسن عسکری (ع) را در زندان و تحت مراقبت زندان‌بان خاص، علی بن نارمش، قرار می‌دهند بعد که خبر را می‌گیرند که ببینند به کجا رسیده، با این مواجه می‌شدند که زندان‌بان‌ها شیفته شخصیت امام می‌شدند.

وی افزود: به علی ابن نارمش می‌گویند که از این مرد (امام حسن عسکری (ع)) چه خبر؟ علی‌ابن نارمش با حالت عصبانیت و خشم می‌گوید من هر کاری که توانستم انجام دادم و دو نفر از بدترین انسان‌ها را به زندان‌بانی او گذاشتم ولی وقتی رفتم مشاهده کردم این دو انسان، تبدیل به عبد امام شده‌اند و مدام مشغول عبادت و نماز هستند. به نوعی علی ابن نارمش درمانده می‌شود. زندان صالح‌ابن‌وصیف هم همینطور است و می‌گویند هر زندانبانی که گذاشتند، همگی به عبادت رو آوردند.

نویسنده کتاب «تاریخ تحلیلی زندگی امام عسکری (ع)» گفت: حتی آن مراقبت دائمی منطقه نظامی که در حدود ۲۵ سال بود و امام حسن عسکری (ع) در آن بود کفایت نمی‌کرد و این‌ها می‌دیدند نمی‌توانند مقابل امام بایستند. همین هم می‌شد که دست به دامن زندان‌های مخوف می‌شدند. اینجا موقعی است که حتی برخی به دلیل محدودیت‌ها چون نمی‌توانند با امام ارتباط داشته باشند به مسیرهایی می‌روند که می‌دانند امام را از آن مسیرها به دارالحکومه می‌برند. فقط برای اینکه لحظه‌ای هرچند کوتاه امام را ببینند یا ارتباط داشته باشند.

خانجانی ادامه داد: در برخی مواقع اینقدر این نظارت‌ها سنگین و شدید است که امام به یارانش هشدار می‌دهد که برای حفظ جان خود به من سلام نکنید و به سمت من نیایید و به من اشاره نکنید. البته در همین شرایط، امام با وجود وکیلان و رابطانی که داشت شرایطی را به وجود می‌آوردند که با شیعیان در ارتباط باشند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه توضیح داد: امام حتی در نامه رساندن نیز مشکلات عدیده‌ای داشتند و در اسناد تاریخی هست که یک بار امام مجبور شدند نامه‌شان را در پوشش یک قطعه چوب قرار دهند. در چنین شرایط سختی، امام، افراد خاص و برخی از یارانشان را نسبت به وجود حضرت مهدی (عج) آگاه می‌کردند و در عین حال ذهنیت شیعیان را برای زمان غیبت آماده می‌کردند. به نحوی که بدانند بعد از خودشان، دیگر شیعیان با امام به صورت مستقیم روبه‌رو نخواهند شد و حتی همین ارتباط نصفه و نیمه، بعد از امام حسن عسکری (ع) برقرار نخواهد بود.

خانجانی گفت: همه این‌ها در اثر موقعیت‌شناسی و زمان‌شناسی و تشخیص به‌موقع و اقداماتی بود که امام حسن عسکری (ع) در ۶ سال امامتشان از سال ۲۵۴ تا ۲۶۰ انجام دادند. ایشان در همین مدت محدود توانستند چنین اثرگذاری‌ای داشته باشند. علاوه بر این‌ها معارف زیادی نیز از طرف امام حسن عسکری (ع) موجود است. دعاهایی که از ایشان نقل و ثبت شده است. امام مجبور بودند سختی‌های فراوانی را تحمل کنند تا رسالت خودشان را به سرانجام برسانند و جامعه را برای دوران غیبت آماده سازند.