سرویس هنر خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): به طور کلی وضعیت کتاب‌های موسیقی و انتشاراتی که در این حوزه فعالیت می‌کنند به لحاظ تعداد بسیار ضعیف و کم بوده است. در زمینه موسیقی بیشتر کاربردی فکر شده است تا این که بخواهند در حوزه نظری نگاهی تاریخی به کنشگران عرصه موسیقی داشته باشند. در این زمینه بیشتر کتاب‌هایی منتشر شده که با اهداف آموزشی به آنها مراجعه ‌می‌شود. البته درست است که این‌ها هم برای هنرآموزان لازم بوده است و بر اساس نیاز موجود این کتاب‌ها تولید شده است؛ اما به هر حال کتاب‌های موجود به لحاظ تاریخی و نظری جریان‌ساز نبوده‌اند. در ده پانزده سال اخیر فعالیت‌های پراکنده‌ای صورت گرفته است و یک نگاه صورت‌بندی شده به علاقه‌مندان موسیقی داده است.

بیشتر کتاب‌هایی هم که در حوزه نظری موسیقی بوده بیشتر کتاب‌هایی مثل تاریخ موسیقی پاپ، جز و کلاسیک بوده که از این دست کتاب‌ها چه در حوزه ایران و چه جهان منتشر شده است. حتی در بخش ترجمه هم موسیقی اوضاع خوبی ندارد و با صحبت با متخصصان این حوزه و نگاهی به کتاب‌ها متوجه می‌شویم به قدری وضعیت آشفته است که علاقه‌مندان به موسیقی را گمراه یا عصبانی کرده است. البته در حد یکی دو کار استثنا هم وجود داشته است.

 یکی از آسیب‌های این حوزه مسائل مربوط به ویرایش و صحت ترجمه است؛ مثلا نام قطعات، گروه‌ها و ترانه‌ها اشتباه ترجمه می‌شود یا مثلا اسامی خاص نباید ترجمه شود. ما به لحاظ نظری از دسترسی به منابع درست نظریه‌پردازان محروم بوده‌ایم. موسیقی‌دان‌های ما هم کمبود دسترسی به منابع دست اول را دارند. در حوزه موسیقی دستاوردهایی در جهان بوده است که ما حتی از آنها با خبر هم نشدیم. اگر ناشران همت کنند و در این حوزه به صورت تخصصی کار کنند منابع بسیار خوبی داریم که می‌تواند جهشی در حوزه کتاب‌های موسیقی ایجاد کند.

مورد بعدی، کتاب‌های تألیفی ما است؛ درباره موسیقی اصیل ایرانی هم کتاب‌های مرجع درستی به آن صورت نداریم و در این حوزه هم بیشتر شاهد کتاب‌های کاربردی و آموزشی هستیم. آمار درستی از کتاب‌های حوزه موسیقی نمی‌بینیم و با گشتی در ناشران حوزه هنر به این نتیجه می‌رسیم که ضعف بزرگی در این حوزه وجود دارد. هیچ انتشاراتی به طور مستمر و تخصصی روی موسیقی کار نمی‌کند. انتشاراتی هستند که کتاب‌های موسیقی منتشر می‌کنند؛ اما زیاد نیستند و مجموعه کاملی ندارند.

انتشارات معین در بین انتشارات‌ها بیشترین کتاب موسیقی را در چند سال اخیر دارد. کتاب‌های موسیقی انتشارات معین که تقریبا همگی به تازگی چاپ یا تجدید چاپ هم شده‌اند مواردی بوده است که در ادامه به آن می‌پردازیم. بدون شک وقتی صحبت از پژوهش در حوزه موسیقی می‌شود آثار علیرضا میرعلی نقی یادآور تحقیق و پژوهش درست در زمینه موسیقی است. کتاب «موسیقی‌نامه وزیری» از سال 87 همچنان مرجعی برای موسیقی است.


کتاب «تاریخ موسیقی خاور زمین» اثر هنری جورج فارمر، ترجمه بهزاد باشی در سال ۱۴۰۱ به چاپ چهارم رسیده است. عنوان اصلی کتاب تاریخ موسیقی عرب است؛ اما درواقع تاریخ موسیقی تمامی خاورزمین است که ایران بزرگ از سمت مشرق و تمامی بین‌النهرین شام و حجاز را از سمت مغرب در بر می‌گیرد و برای خاورزمین در سمت شرقی و غربی قائل می‌شود؛ از این رو در ترجمه فارسی نام تاریخ موسیقی خاورزمین، ایران بزرگ و سرزمین‌های مجاور که با متن کتاب نیز سازگار است انتخاب شده است.


         

کتاب «وزن در موسیقی ایران» جدیدترین اثر فرهاد فخرالدینی که در سال 1402 چاپ شده است. هر چیزی که در طبیعت وجود دارد، دارای ریتم و حرکت است؛ حتی اجسامی که به نظر ساکن می‌آیند. لذا ریتم یکی از اساسی‌ترین عوامل تشکیل‌دهنده موسیقی است. بدیهی است شعر و موسیقی از قدیم ریشه مشترکی در وزن داشته و در کنار هم به سیر تکاملی خود ادامه داده‌اند. این ‌وزن‌ها در شعر با الفاظ و در موسیقی با صداها و نغمه‌ها به صدا در می‌آیند. کتاب حاضر به نقش وزن در موسیقی می‌پردازد.
 
کتاب «سی پاره در آموختن سه تار» اثر حسام الدین جعفری چاپ سال 1402 است. ارزش آموزش سه‌تار، از نگاه این کتاب، در این است که ره سپردن به کرانه‌های سه‌تارنوازی یا هر ساز دیگر، دستمایه‌ای به نوازنده می‌دهد که به کار درون‌بانی و درون‌اندیشی و‌ زیبایی‌شناسی وی خواهد آمد. این چشم‌انداز خنیا را نخست از آن خود تکنواز می‌داند و نه کالایی ارزشمند برای دیگران. گوش‌سپاری دیگران، خواسته یکم و بایسته این شیوه نیست.
 
کتاب «ردیف موسیقی ایران »نوشته فرهاد فخرالدینی که در سال 1402 به چاپ هشتم رسیده است. روشی که فرهاد فخرالدینی در کتاب تجزیه و تحلیل و شرح ردیف موسیقی ایران در پیش گرفته است متکی به تحقیقات موسیقی‌دانان قدیم ایران است. در کنار هم قرار دادن مقام‌های موجود در ردیف فعلی موسیقی ایران با نظریات موسیقی‌دانان قدیم ایران نظیر صفی‌الدین اُرموی و به‌خصوص عبدالقادر مراغى وجوه مشترک و افتراق موسیقی قدیم و جدید ایران را تا حدودی برای اهل فن روشن خواهد ساخت. این تحقیقات بر مبنای مقایسه تطبیقی انجام گرفته است، یعنی فواصل نغمات یا درجات دوازده مقام اصلی و شش آواز و شعبات بیست‌وچهارگانه موسیقی قدیم ایران با فواصل نت‌ها یا درجات مقام‌ها یا دستگاه‌ها و گوشه‌های ردیف فعلی موسیقی ایران مقایسه شده‌اند.

 
کتاب «فرم و آفرینش در موسیقی ایران» نوشته فرهاد فخر الدینی که در سال 1402 به چاپ پنجم رسیده است. در سال 1350 با تأسیس هنرکده موسیقی ملی در محل هنرستان عالی موسیقی ملی، ضمن تدریس دروس مختلف موسیقی، تدریس درس «فرم و آفرینش در موسیقی ایران» هم به فرهاد فخرالدینی واگذار شد. قبل از آن هم در دوره متوسطه هنرستان، تدریس این درس با عنوان «فرم موسیقی ایران» با وی بود. این کتاب در سال 1352 برای تدریس در هنرکده موسیقی ملی به وسیله او نوشته شده است و در زمان چاپ و نشر دوباره بازنگری شده و با افزودن مطالبی به همراه مثال‌های بیشتر، پربارتر و کامل‌تر شده است.
کتاب «هارمونی جامع کاربردی (از ابتدا تا ورود به موسیقی آتونال)» نوشته کامبیز روشن روان که در سال 1401 به چاپ چهارم رسید. این کتاب آموزشی، موسیقی چندصدایی از قرن پانزدهم تا اوایل قرن بیستم را شامل می‌شود و دارای هشت بخش با عناوین زیر است: بخش اول «مبانی» که دارای ۹ فصل است و مباحثی چون: فاصله‌ها، مد، گام، آکوردها، ریتم، موتیف و… بافت موسیقی را در بر می‌گیرد. بخش دوم آکوردهای سه‌صدایی، شامل فصل‌های اصلی آموزش آهنگسازی برای وصل آکوردها و قوانین مربوط به آن است. بخش سوم نت‌های زینت، دارای هفت فصل است که به کاربرد نت‌های زینت در هارمونی می‌پردازد. بخش چهارم «مبانی (فرم موسیقی)»، به مباحثی در خصوص موتیف، جمله‌بندی و پریود در آهنگسازی اشاره دارد. بخش پنجم «آکوردها»، در این بخش به معرفی و شیوه وصل آکوردهای هفت به بالا می‌پردازد. بخش ششم «مدولاسیون» و شیوه مدگردی در گام‌های موسیقی غربی برای آهنگسازی است. بخش هفتم «هارمونی کروماتیک»، شامل آموزش نت‌ها و آکوردهایی است که به صورت کروماتیک از آن استفاده می‌شود. بخش هشتم «هارمونی قرن بیستم»، اشاره‌ای گذرا به هارمونی مدرن دارد برای ورود به موسیقی قرن بیستم.
 
کتاب «هارمونی موسیقی ایرانی» نوشته فرهاد فخرالدینی که به چاپ سوم رسیده است. در کتاب «هارمونی موسیقی ایرانی»  فرهاد فخرالدینی به نوشتن هارمونی برای موسیقی ایرانی بر اساس علم هارمونی در موسیقی جهانی و با توجه به گرایشات نت‌های درجات مقام‌های موسیقی ایرانی به سوی نت‌های جاذب (مثل نت‌های شاهد و تونیک) پرداخته است. فخرالدینی درباره تدوین مطالب این اثر گفته است: «در این کتاب خلاصه ای از آکوردهای سه‌صدایی را تعریف کرده‌ام، آکوردهای سه‌صدایی دیگری که با فواصل موسیقی ایرانی به کار می‌روند، حالات این آکوردها، وسعتی که صدای انسان دارد، آکوردهای چهارصدایی و آکوردهای هفتم و نهم را نیز تعریف کرده‌ام.»

  کتاب «۱۰۰موسیقی‌دان تأثیرگذار تاریخ» اثر  گینی گورلینسکی، ترجمه مهرداد معینی در سال 1401 به چاپ سوم رسیده است.
این کتاب پر از نمایه‌های موسیقی‌دانان واقعا موفق در طیف گسترده‌ای از سبک‌ها و ژانرهای موسیقی است و هنرمندان مختلفی از جمله لودویگ فون بتهوون، الویس پریسلی و جی زی را معرفی می‌کند. این روایت جامع و سرگرم کننده با عکس‌ها و تصاویر جذاب همراه شده است.
 
«سنتور به گویش صبا»، «موسیقی نامه وزیری»، «گام به گام تا سپیده»، «زیر گنبد مینا» از دیگر عناوین موسیقی این انتشارات بود.


در بررسی انتشارات‌های دیگر به نشر سوره برخوردیم که در گذشته بیشتر کتاب موسیقی داشته است اما در 5-6 سال اخیر تعداد قابل توجهی نداشته و فقط دو کتاب داشت که آن هم جدید نبود.

کتاب ترنم اثر رضا مهدوی 

 این کتاب متن گفتارهای رادیویی پیوسته‌ای است که به عنوان «ترنم» در شبکه تهران در سال‌های ۱۳۸۱ ـ ۱۳۸۳ پخش شده است. مقصود از تهیه و اجرای این برنامه در شرایط دشوار کار در رادیو، سخن گفتن با مردم علاقه‌مند به موسیقی، و آشنا کردن آن‌ها با چهارچوبی کلی از ردیف، دستگاه‌ها و آوازها و نیز معرفی آثاری بود که بتواند در این زمینه «معیار» شناخته شوند و ذوق افراد را برای شناخت بیشتر در این زمینه تحریک کنند.
کتاب رویداد موسیقایی تام

‌ژان مولینو در دانشگاه ایکس آن پرونس فه و لوزان تدریس کرده است. وی آثار مهمی در زمینه شعر و تحلیل روایت‌ها دارد. او همچنین بیش از دویست مقاله در زمینه‌های ادبیات فرانسه، ادبیات تطبیقی، زبان شناسی نماد شناسی موسیقی شناسی هنرمنوتیک قوم موسیقی شناسی زبان شناسی فرهنگی دارد. وی همکاری گسترده ای در تدوین مجموعه موسیقی‌ها دایره المعافی برای موسیقی قرن بیست و یکم داشته است. هفده مقاله موسیقی شناختی وی نگاشته شده بین سال‌های ۱۹۷۵ تا ۲۰۰۵ با انتخاب و مقدمه ژان ژاک ناتیه در کتابی به نام نماد موسیقی دان منتشر شد. پنج مقاله از این مجموعه برای ترجمه در این اثر برگزیده شده است و با توجه به نیازهای جامعه موسیقی ایران مناسب دیده شد، دو مقاله نظریه‌‍ای تکامل گرایانه در موسیقی و زبان و جامعه شناسی موسیقی ماکس وبر پس از یک قرن به مجموعه حاضر اضافه شوند.

«کتابشناسی موسیقی ایران» اثر علیرضا میرعلی نقی هم در این انتشارات جزو کتاب‌های خوب موسیقی است.


در گپ‌وگفتی با انتشارات نیماژ متوجه شدیم این انتشارات قصد دارد به طور جدی وارد حوزه موسیقی شود که اتفاق خوبی است. شاید با اضافه کردن مجموعه موسیقی در انتشارات تخصصی هنر وضعیت موسیقی کشور کمی بهبود یابد. کتاب‌های این انتشارات احتمالا به زودی چاپ و روانه بازار می‌شود. عناوینی که انتشارات نیماژ قصد انتشار آن‌ها را دارد:

کتاب «تاریخ واژگون موسیقی»، نوشته تد جویا ترجمه سینا چراغی است. محتوای این کتاب یکی از منابع مهم چند سال اخیر دانشگاه‌های موسیقی بوده است و از زاویه دیگری به حوزه موسیقی توجه کرده است. این کتاب همچون سایر کتاب‌های حوزه موسیقی از دید نظری و صرفا یک گزارش نیست و نگرش ما را نسبت به این هنر عوض می‌کند.

 کتاب «چگونه از موسیقی جز لذت ببریم» نوشته تد جویا ترجمه امید سلطانی است. این کتاب تلاش کرده است یک سری کلیدهایی در این حوزه به مخاطب ارائه دهد که شنیدن آن برای ما لذت‌بخش‌تر باشد. 

کتاب «موزیکوفیلیا» نوشته اولیور ساکس ترجمه سونا بشیری است. موزیکوفیلیا داستان‌هایی درباره موسیقی است و آدم‌ها را به موسیقی تشبیه می‌کند.

کتاب «موسیقی با مغزتان چه کار می‌کند» نوشته دنیل جی لویتین ترجمه بابک علوی است که مرزی بین نوروساینس و موسیقی است. 

انتشارات خانه هنرمندان نیز چند عنوان کتاب موسیقی دارد که جدید نیستند اما به تازگی کتاب «موسیقی کانتری» نوشته وحید چهل امیرانی را منتشر کرده است.

از آنجاییکه هنر موسیقی بطور مستقیم با روح انسان و آرامش و آسایش روحی انسان مرتبط است و تاثیر فرکانسهای مختلف صوتی ثابت شده است،شناخت اینکه چه سبک موسیقی برای افراد مناسب هست هم بسیار مهم میباشد و اینکه هر فردی باید اطلاعاتی هرچند ابتدایی از سبک‌های موسیقی داشته باشد.کتاب‌های سبک شناسی موسیقی اطلاعات بسیار زیادی را دراختیار مخاطب قرار میدهد تا به شنونده کمک کند که با شناخت سبک‌های موسیقی در انتخاب موسیقی موردنظر خود صحیح عمل کند.کتاب سبک شناسی موسیقی کانتری تاریخچه و سازهای این سبک و هنرمندان، خوانندگان و آهنگسازان این سبک را به مخاطب خود آموزش می‌دهد.
 
خلا وجود کتاب‌های موسیقی باید در کشور پر شود و این، به همت همگانی ناشران و مسئولان این حوزه نیازمند است. از تحقیقات و پژوهش‌ها در موسیقی گرفته تا ترجمه درست و تخصصی منابع دست اول می‌تواند به این حوزه کمک کند.