سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)-سیده نرگس نظام‌الدین: مهدی تمیزی طراح گرافیک و عکاس اصفهانی، تحصیل‌کرده هنرستان هنرهای زیبای شهر گنبدهای فیروزه‌ای و دانشگاه سوره تهران است.

او پروژه پژوهشی عکاسی از گورستان‌ها را از سال 1380 با تمرکز بر زیبایی­‌شناسی سنگ آرامگاه‌های ایران و با هدف ثبت و طبقه‌بندی این آثار تاریخی و هنری آغاز کرده است. این هنرمند امسال به مناسبت بیستمین سال آغاز این پروژه، دو مجموعه عکس با عنوان «گورنگاری­های مهدی تمیزی» به یادگار منتشر کرده که یکی به «تخت فولاد» و دیگری به «ری و تهران» اختصاص دارد و در هر مجموعه، 14 قطعه سنگ آرامگاه با توضیح مختصری به تماشا درآمده است.
 
تمیزی پیش از این نیز کتابی به نام «در سایه سرو» منتشر کرده که پژوهشی است بر «سرونگاره‌­های سنگ آرامگاه‌­های مردم اصفهان». او در این کتاب به بررسی درخت، درخت سرو در اسطوره­‌ها و ادبیات پرداخته و از میان سروهای سنگ آرامگاه­‌های اصفهانی‌­ها، 44 نقش سرو را از نظر طراحی بررسی کرده است. خبرنگار ایبنا با این هنرمند طراح و عکاس درباره انگیزه‌هایش از پروژه پژوهشی ثبت تصویری سنگ آرامگاه‌ها گفت‌وگویی کرده است.
 
او درباره آغاز فعالیت‌هایش در عرصه عکاسی گفت: وقتی از هنرستان هنرهای زیبای اصفهان فارغ­‌التحصیل شدم، همیشه به دنبال این بودم که از نشانه­‌ها و موتیف‌هایی در کارهای گرافیکی‌­ام بهره ببرم که کمتر کسی از آنها بهره برده باشد. وقتی یک طراح از عناصر بصری متعلق به خودش استفاده کند، به‌­ویژه اینکه پیشتر دیده نشده باشد، هم برای خودش جذاب­‌تر است و هم برای مخاطب یا مشتری. این­گونه شد که در میان آثار تاریخی شهر مادری‌­ام به دنبال موتیف‌ها می‌گشتم و از آنها عکاسی می‌کردم. ناگفته نماند که خود را عکاس به آن مفهوم جهانی­‌اش (Photographer) نمی‌­دانم و عکاسی پژوهشی را بیشتر دوست دارم. به نوعی، دوربین برای من به مثابه ابزاری است برای شناسایی و ثبت تصویر.
 
تمیزی درباره علاقه‌اش به آثار باستانی بیان کرد: به واسطه علاقه همیشگی‌ام به حوزه میراث فرهنگی، به سراغ بناهای تاریخی می‌­رفتم و هنوز هم بهترین جاها برای من، بناها و محوطه­‌های تاریخی و موزه­‌هاست. از این رهگذر، پایم به گورستان­‌ها باز شد. نخستین گورستانی که در آن پرسه می­‌زدم و از جای­جای آن عکاسی می‌­کردم، تخت‌فولاد بود. همان گورستان زیبای شهر مادری­‌ام. از دوره‌ای که هنرستان می­‌رفتم، از تخت فولاد و دیگر محوطه‌­های آرامگاهی را عکاسی می‌­کردم؛ اما از سال 1380 به طور رسمی، پروژه زیبایی­‌شناسی سنگ آرامگاه­‌ها را کلید زدم.
 
بحر را در کوزه نمی‌توان ریخت

تمیزی امسال به مناسبت بیست‌ساله‌شدن پروژه عکاسی از گورستان‌ها، گزیده‌­ای از پروژه عکاسی پژوهشی سنگ آرامگاه‌­های ایران را منتشر کرده که به 14 قطعه سنگ آرامگاه از «تخت فولاد» و 14 قطعه سنگ آرامگاه از «ری و تهران» می‌­پردازد.

او درباره چرایی منتشر نکردن تعداد بیشتری از عکس‌ها گفت: بضاعت من از نظر مالی برای انتشار این پروژه در همین حد بود. خوب می­‌دانم که اسپانسر یا ناشران سرمایه­‌دار برای چنین پروژه‌­های تخصصی هنری ورود نمی‌کنند، همچنین علاقه‌­ای هم به کمک نهادهای دولتی ندارم. می‌­توانم این گونه، یعنی هرازگاهی تعدادی اثر از میان چند هزار تصویر را در قالبی قابل قبول منتشر کنم. البته اگر روزی کتاب یا مجموعه‌­ای بزرگ نیز منتشر شود، واضح است که «بحر را در کوزه نمی­‌توان ریخت».
   
این عکاس اصفهانی ضمن بیان اینکه دو مجموعه تخت فولاد و ری و تهران مجوز کتاب دارد، اما در قالب مجموعه کارت­‌پستال منتشر شده است، اظهار کرد: ایده‌­ام این بود که همان گونه که در گورستان‌ها سنگ گورها جداجدا و با فاصله از هم قرار گرفته‌اند، این چهارده قطعه هم به جای اینکه صحافی و تبدیل به کتاب شوند، از هم جداجدا باشند؛ مانند سنگ آرامگاه‌هایی که در عرصه یک گورستان پخش هستند.
 
گورستان‌ها در حوزه میراث فرهنگی مظلوم هستند

تمیزی درباره دلایل آغاز کردن پروژه پژوهشی عکاسی از سنگ آرامگاه‌ها افزود: یکی از دلایل، راهنمایی‌های کسی بود که از او میراث فرهنگی را برای نخستین بار آموختم؛ ‌زنده‌یاد سید مهدی سجادی­ نایینی که از اساتید برجسته حوزه میراث فرهنگی اصفهان بود. دلیل دوم، مطالعه کتاب‌های علامه جلال‌الدین همایی بود. سن من به اندازه‌­ای نیست که در محضر ایشان را درک کرده باشم، اما کتاب‌های ایشان در حوزه تاریخ اصفهان به واقع چراغ راه من بوده و هست.
 
او دلیل سوم پرداختن به این پروژه را این‌گونه بیان کرد: دلیل دیگر هم مسئله مظلومیت گورستان‌ها و به­‌ویژه سنگ آرامگاه‌ها در حوزه میراث فرهنگی است. همه سال‌هایی که به عنوان خبرنگار و نویسنده در حوزه میراث فرهنگی کار می‌کنم، وقتی وارد موزه یا بنا و محوطه­‌ای تاریخی می‌شوم، اشیاء گوناگونی از سفال و فلز تا نسخ خطی را می‌­بینم که گاهی چند دهه یا دویست سیصد سال نیز از روی آن نگذشته، اما در پشت ویترین از آنها نگهداری می‌شود. این خیلی واجد ارزش است؛ اما سنگ آرامگاه‌هایی را نیز می‌­بینم که دست‌کم چند صد سال از روی آنها گذشته، اما چونان قطعه­‌ای بی‌ارزش در گوشه­‌ای افتاده و در حال نابودی است، نمی‌­دانم چرا به این قطعه‌های نادر فرهنگی هیچ توجهی نمی­‌شود.
 
تمیزی افزود: برای نمونه، رفته بودم به موزه مراغه. اشیای تاریخی در ویترین‌ها بودند؛ اما سنگ آرامگاه­‌های چندصدساله، به‌­ویژه سنگ آرامگاه خود اوحدالدین مراغه­‌ای در گوشه باغچه بود، در بسیاری از موزه­‌ها و محوطه‌های تاریخی وضعیت به همین دردآوری است. در اصفهان، بارها سنگ آرامگاه‌­های واجد ارزش ـ چه از نظر متوفی صاحب سنگ و چه از نظر زیبایی­‌شناسی ـ دیده‌­ام که در گوشه و کنار آثار تاریخی افتاده­‌اند و خرد شده­‌اند یا پس از مدتی سرگردانی، به سرقت رفته‌­اند. نمونه‌­اش در مسجد جامع، امامزاده اسماعیل، امامزاده جعفر و امامزاده احمد وجود دارد. در تهران که وضعیت گورستان ابن­‌بابویه و امامزاده عبدالله و ظهیرالدوله و دولاب و دیگر محوطه‌­ها، خون به جگر می‌کند. بسیاری از گورستان‌های ایران سنگ‌ آرامگاه‌­هایی دارند که فراتر از بناهای تاریخی آن منطقه قدمت دارد؛ اما نادیده گرفته می‌شوند.
 

سروده روی سنگ آرامگاه:
آب دادم به مردمان جهان/ تا برندم ز بعد مرگ، جنان
تشنه را سیر کرده با یخ و آب/ تا که باشم ز حشر، من سیراب
من نصیحت به دوستان کردم/ در ریاض جنان مکان کردم
تو اگر طالبی رَوی به جنان/ آب و یخ ده به مردمان جهان
پند من بشنو ای نکوکردار/ توشه راه آخرت بردار

 
او در خصوص دلایل این بی‌توجهی عنوان کرد: یکی از این دلایل شاید دافعه‌ای است که سنگ آرامگاه‌­ها دارد. یکی دیگر شاید خود داستان مرگ است. این‌ها باعث می‌شود که سنگ آرامگاه‌ها دیده نشود و همین رویه‌­های غلط، باعث جذابیت موضوع برای من شد.

تمیزی درباره تفاوت زیبایی‌شناسی نسل امروز با نسل گذشته گفت: سعی کرده‌­ام از هر گورستانی که در ایران می‌بینم، با تمرکز بر سنگ آرامگاه‌­ها، عکاسی کنم. از آنجایی که هم به هنر علاقه‌­مند هستم و هم رشته هنر خوانده‌ام، ‌به زیبایی‌شناسی علاقه بسیاری دارم و معتقدم زیبایی‌شناسی چیزی است که روزبه‌روز دارد از زندگی مردم ایران رخت برمی‌بندد و جایش را به پلشتی و زشتی می‌دهد، به همین دلیل امروزه نسبت به گذشتگانمان زشت‌تر زندگی می‌کنیم. درست است که امکانات بیشتری داریم و به اصطلاح لاکچری‌تر زندگی می‌کنیم، اما زشت‌تر زندگی می‌کنیم. شوربختانه ریزه‌زیبایی‌هایی که در زندگی گذشتگانمان بوده، ‌در زندگی ما نیست.
 
وی افزود: یکی از آن زیبایی‌های زندگی پیشینیان­مان را می‌شود در سنگ آرامگاه‌هایی که می­‌ساختند تماشا کرد. هرکدام از گذشتگان ما هنگاهی که از پیش ما می­‌رفتند، بازماندگان برای آنکه روان رفتگان را جاویدان نگه دارند، همچنین برای آنکه خودشان از ملاقات آرامگاه رفتگانشان لذت ببرند، سنگ آرامگاه را با ساختاری زیبا و انواع نقوش، به زندگی گره می­‌زدند. یکی از دلایل زیبایی سنگ آرامگاه‌­ها به جز ذوق و روح لطیف پیشینیان، همنشینی با زندگی است.
 
او به نقل قولی از علامه جلال­‌الدین همایی درباره تخت فولاد اشاره کرد: «هم محل تفریح و تفرج است، هم جای زهد و عبادت، هم غم­‌انگیز است، هم نشاط­­‌آمیز، [...] وجود عمارات [...] اثری مخصوص در روح اشخاص صاحب‌دل ایجاد می‌­کند. [...] سرزمین تخت فولاد مخصوصاً آرامگاه ابدی هزاران کس از افراد عالی‌قدر [...] است که به مدت پنج شش قرن در آن غنوده‌­اند. من خود فاش می‌­گویم که علاوه بر لذت تماشای بقاع تاریخی، همواره از سکوت الهام­‌بخش و ارواح پرفتوح خفتگان این بادیه، فیض­‌ها برده و همه وقت، زنگ آیینه دل را به صیغل این خاک پاک، زدوده و همدمی با ارواح عالیه را که حیات ابدی یافته­‌اند، بر صحبت و همنشینی اجساد بالیه مرده‌­دلان زنده نما ترجیح داده‌ام.»
 
تمیزی گفت: فرد درگذشته دیگر رفته است. نه با خود چیزی برده و نه سنگی برای خود سفارش داده و نه بر ساخت و نصب سنگ خودش نظارت کرده، همه این کارهای زیبا را زنده‌ها برای دنیای زندگان می­‌سازند و می‌پردازند. نقش‌­های درخت سرو، گل و مرغ، ‌اسلیمی و ختایی، پرندگان و جانوران، میوه‌ها و مشاغل و فیگورها، همه و همه از نشانه­‌های زندگی است.
 
مرگ‌هراسی باعث غفلت از فرهنگ گورستان شده است

این عکاس و پژوهشگر درباره تأثیر مرگ‌هراسی بر مغفول ماندن فرهنگ گورستان بیان کرد: جامعه ما مرگ‌هراس است. هرچقدر مرگ‌هراسی در جامعه بیشتر باشد، امید به زندگی و شادی کمتر می‌شود. از اتفاق، هرچقدر مرگ‌آگاهی در جامعه‌ای بیشتر باشد، میزان نشاط اجتماعی و امید بالا می­‌رود و فرد فرد جامعه، در قبال تعهدی که به خود و جامعه­‌اش دارد، مسئولانه­‌تر خواهد بود. البته فاکتورهای دیگری نیز برای امید و نشاط اجتماعی هست که در این مقال نمی‌گنجد.
 
تمیزی با اعتقاد به اینکه بسیاری از کشورهای پیشرفته مرگ‌آگاهند، افزود: جامعه ما بسیار از مرگ می‌ترسد. اساساً تدابیری هست که ما را از مرگ بترسانند. ما و سن‌‌های کمتر از ما و حتی سن­‌های بالاتر از ما، هنوز با مرگ عزیزان­مان که رخ می­‌دهد، کنار نمی‌آییم. یعنی عملاً مرگ را جزو بخشی از زندگی قبول نکرده‌­ایم؛ در حالی که مرگ ادامه مسیر یک انسان است. وقتی فردی می‌میرد، تمام نمی‌شود و به همچنان به زندگی‌اش ادامه می‌دهد. فقط چون او در کنار ما نیست، سراسر به سوگ می‌نشینیم. در جوامع پیشرفته، وقتی پدر یا مادر یک خانواده می‌میرد، فرزندشان زودتر باور می‌کند که او رفته است تا جامعه ما؛ این نشانه بی‌توجهی یا کم‌محبتی‌شان نیست؛ بلکه مرگ‌آگاهند.

وی ادامه داد: اما ما بر خلاف مبانی دینی‌مان مرگ‌هراسیم و با مرگ اعضای خانواده‌مان بسیار بی‌تابی می‌کنیم. البته فرهنگ سوگ و یادآوری از رفتگان نیز خود داستانی دارد که در این مقال نمی­‌گنجد.
 
مهدی تمیزی معتقد است جامعه رفتگان می‌توانند برای زندگان نشانه‌هایی از زندگی را به ارمغان بیاورند و یکی از این نشانه‌ها سنگ آرامگاه است. او در این خصوص بیان کرد: وقتی روی سنگی نقش سرو می‌بینیم که نشانه مانایی و جاودانگی است و از دوره هخامنشی تا امروز در تمام آثار تاریخی ما با همین نماد از جاودانگی می­‌گوید، داریم مقوله جاودانگی را برای خودمان بازتولید می‌کنیم. وقتی روی سنگی نشانه مشاغل را می‌بینیم که بازماندگان، پیشه درگذشته را روی سنگ آرامگاهش حک کرده‌اند، داریم به خودمان یادآوری می‌کنیم که باید در این جهان کار کنیم و از بطالت دوری کنیم. وقتی نمادهای فیگوراتیو شامل انسان یا جانوران را می‌بینیم، یاد باغ بهشت می‌افتیم؛ جایی که همه در کنار هم هستند، بدون اینکه به هم آسیب بزنند.
 
او دلیل عبورکردن از کنار سنگ آرامگاه­‌ها و بی‌توجهی به گورستان‌­ها را ناشی از ناآگاهی دانست. روشن است اگر فردی از نمادها و نشانه­‌های سنگ‌تراشی‌شده بر سنگ آرامگاه­‌ها بداند، داستان را رها نکرده و بی­‌انگیزه گذر نمی­‌کند.

او در این خصوص چند مثال آورد و درخواست کرد تا پس از این آگاهی، بار دیگر به سراغ سنگ آرامگاه‌­ها برویم.

تمیزی عنوان کرد: درخت سرو نماد مانایی و جاودانگی است؛ طوطی نماد سخنوری، مرغابی نماد پاکیزگی همیشگی، پرنده نماد روح انسان و پروازهای خیال، هدهد نماد پیام‌آوری، گل و برگ نماد باغ بهشت.
   
مهدی تمیزی از نمادهایی که بیان‌کننده جنسیت است نیز گفت که شانه اگر یک­‌سویه باشد نشانه مرد و اگر دوسویه باشد نشانه زن است. لحد یا همان بخش بلندتر از سطح سنگ نیز اگر هم در بالا و هم در پایین سنگ آرامگاه باشد نشان زن است.
 
او دلیل داشتن دو سنگ لحد برای آرامگاه زنان را در زایش زن دانست؛ جایگاهی جدا از خود زن. همچنین نمادهایی همچون قیچی برای اشاره به پیشه است. حال آنکه انواع قیچی، انواع پیشه را یادآوری می­‌کند؛ مانند قیچی خیاطی، قیچی قندشکنی، قیچی طلاچینی، قیچی قالی­‌بافی. مهر و تسبیح و گلاب‌پاش نیز از نشانه­‌های طهارت و پاکیزگی است.
 
او با انتقاد از شهرداری‌ها، اداره­‌های اوقاف و اداره­‌های میراث فرهنگی در شهرهای ایران، که متولی آثار تاریخی و به‌­ویژه گورستان‌های تاریخی هستند، گفت: آنها نمی‌دانند که چه سرمایه فرهنگی عظیمی را در دست دارند و بی­‌تعهد و ناآگاهانه این اثر در حال تخریب  است. بخش مهم نگاهبانی از آرامگاه‌ها برای حفظ هنر و زیبایی‌شناسی است. اما بخش مهمی که جا افتاده، حوزه جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی است. به طور نمونه اگر بخواهید از یک جامعه در یک جای ایران، آماری میدانی به دست آورید که در فلان دوره، چه نامی را برای فرزندانشان برمی­‌گزیدند، یک میدان مهم پژوهش، سنگ آرامگاه‌­های گورستان­‌ها است.
 
تمیزی در پایان، وضعیت گورستان تخت فولاد اصفهان را به نسبت همه گورستان‌های تاریخی ایران بهتر دانست و تاکید کرد که البته هیچ اقدامی کافی نیست.