به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، نشست نقد و بررسی کتاب «مجموعه اسناد بودجه ریزی کهن» در ششمین روز از برگزاری سی‌وچهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب با حضور اسد الله عبدلی آشتیانی به عنوان نویسنده و محمد جواد محسنی‌نیا به عنوان ناظر پروژه به میزبانی غرفه مرکز در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برگزار شد.

در ابتدای این نشست اسدالله عبدلی آشتیانی ضمن اشاره به اهمیت مجموعه 10جلدی بودجه ریزی کهن گفت: این مجموعه در بخش‌های مختلف ناظر به مطالعه و ترجمه نسخه قدیمی است، به عنوان مثال در جلد ابتدایی 3195 نسخه خطی مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین بررسی بودجه‌ریزی در دوره میرزاتقی خان امیر کبیر در مجلدات دیگر این اثر مورد توجه قرار گرفته  است و یک جلد هم به بررسی بودجه ولایتی دارالعباد یزد و مضافات به سال 1295 ه ق، دو جلد هم به بررسی خالصیجات دوره محمد شاه پرداخته است و یک جلد هم به معرفی واژگان زبان سیاق و دیوانی پرداخته شده است.

او با اشاره به اهمیت اسناد مهم در خصوص تاریخ‌نگاری تاکید کرد: مطالعه این اثر به محققان این امکان را می‌دهد تا به فهم عمیق تری در ارتباط با بودجه کهن ایران دست یابند.

آشتیانی ضمن اشاره به محتوای مجلدات این اثر ادامه داد: این مدل بودجه ریزی از دوره ساسانی، دوره اسلامی، دوره سلجوقی، ایل خانی، تیموری، صفوی، افشاریه، زندیه و قاجار تا پهلوی اول مورد توجه بوده است.

این محقق تاریخی با اشاره به اهمیت زبان سیاق افزود: این زبان در واقع نوعی زبان بودجه ریزی و زبان برنامه ریزی کهن بوده است که  از هند تا آناتولی قرار داشته است، این سیستم اداری تا 1307 خورشیدی بر مناسبات مالی حاکم بوده و بعد از آن سیستم حسابداری دو طرفه جایگزین این مدل کهن شد.

وی ادامه داد: سیاق در عین اینکه در بردارنده اعداد است یک نوع زبان نیز به شمار می‌رود و جالب است بدانید این زبان فاقد عدد صفر است. این زبان از چین تا مصر کاربرد داشته است.

آشتیانی با اشاره به ساختار جامعه شناسی قدرت در نظام کهن افزود: ما در سیستم مالیات‌ستانی کهن مدل‌های مختلف اخذ مالیات را داشته‌ایم به عنوان مثال مالیات معدن، مالیات مراتع، مالیات اصناف، مالیات بردرآمد و غیره. این مدل مالیات ستانی به صورت نقدی و کالایی بوده است.

این محقق با اشاره به مفهوم خالصیجات در ادبیات دیوانی گفت: این مفهوم در دوره ساسانی کاربرد داشته است، به این معنا که در قبال خدمات انجام شده توسط افراد، بخشی از زمین و یا روستاها به فرماندهان و یا دیوان سالاران تحویل داده می‌شد.

آشتیانی با اشاره به اهمیت واژه‌نامه این اثر گفت: تلاش شده واژگان تا حد امکان توضیح داده شود لذا با این وجود بر این باورم بودجه ریزی کهن، جای کار بسیاری دارد و ما در ابتدای این مسیر قرار داریم.

در ادامه این نشست محمد جواد محسنی نیا با اشاره به اهمیت تاریخی این اثر گفت: ما پیش از این هیچ پیشینه‌ای از نظام بودجه ریزی در کشور نداشته‌ایم. لذا به منظور آشنایی با این پیشینه لزوم بازخوانی خط سیاق را لازم دانستیم. 

این محقق برنامه و بودجه با اشاره به مفهوم «بودجه ممالک محروسه» در دوره صدارت میرزا تقی‌خان امیر کبیر، گفت: این مجموعه به صورت مفصل مورد اشاره قرار گرفته است، جالب است بدانید در آن دوره کشور شامل پنج ایالت بوده است که این ایالات با عنوان‌های آذربایجان، خراسان، دارالمرز، عراق و فارس شناخته می‌شده که تک تک این ایالات اسناد بودجه خود را داشته است.

او ضمن اشاره به اینکه مالیات در این دوره به صورت نقد و کالایی اخذ می‌شده است، گفت: با بررسی اسناد به این نتیجه رسیدیم که در دوره امیرکبیر مازاد درآمد داشته‌ایم که عدد این مازاد به بیش از 520 هزار تومان می‌رسیده است و در این بین کل درآمد گمرک مازاد بوده است. در واقع تراز بودجه در این دوره مثبت بوده است.

محسنی نیا افزود: خرج و مصارف بودجه ممالک محروسه شامل مخارج ولایتی، دیوانی، قشون و نهایتا سایر هزینه‌ها است که عمده هزینه بودجه شامل مصارف قشون بوده و  بعد مصارف دیوان و در آخر مصارف ولایات را شامل می‌شده است.

او با اشاره به نقش مستوفیان در تاریخ ایران ادامه داد: این افراد وظیفه اخذ مالیات را داشته‌اند و این افراد دارای مراتبی بوده‌اند. این مجموعه در حقیقت در دفتر مالیه کار می‌کردند و در مجموع وظیفه اخذ مالیات از مردم را داشته‌اند. حق الزحمه این افراد نیز دو درصد از مالیات اخذ شده و حقوق آنها از محل اخذ مالیات از حقوق کارکنان دولت و مستمریات تامین می‌شده است و دیوان هم 10 درصد از منابع حاصل از مالیات را به عنوان درآمد خود اخذ می‌کرده است.

لازم به ذکر است که این ساز و کار زیر مجموعه وزیر دفتر بوده‌اند و وزیر دفتر بعد از مستوفی الممالک قرار داشته و در خاتمه جمع بندی را به امضای صدر اعظم و توشیح شاه می‌رساندند.

محسنی نیا افزود: بودجه ولایات در غالب دستور العمل تنظیم می شده است. برای نمونه هزینه ولایت یزد سی هزار تومان بوده و باقیمانده درآمدهای ولایت به خزانه کشور برگردانده می‌شده است. در این تحقیق یکی از اقدامات خوب بحث ممالک محروسه است که تمام دریافت‌ها و پرداخت‌ها مورد توجه قرارگرفته است و 340 جدول از بودجه ممالک محروسه استخراج شده است که می‌تواند مورد بهره برداری اهالی تحقیق باشد.

وی در پایان با اشاره به واژه‌های بودجه ممالک محروسه این واژگان را برای ما کاملا نا آشنا دانست و گفت: هر یک از اصطلاحات نیازمند واژه نامه ای مجزا است که در این اثر بدان توجه شده است. در واقع این اثر 10 جلدی کار کوچکی است از یک اقدام بزرگ و در این بین دشواری‌های خط سیاق مانع اصلی توسعه این مطالعات است که خوشبختانه عبدلی آشتیانی با تسلط بر روی خط سیاق توانست طی چهار سال این کار به بهترین شکل پیش ببرند و محققان را با گذشته نظام بودجه ریزی در کشور آشنا کنند.

لازم به ذکر است غرفه مرکز پژوهش های توسعه و آینده نگری تا تاریخ 30 اردیبهشت ماه در مصلی تهران بخش ناشران عمومی راهروی 26 میزبان علاقه مندان به کتاب و کتابخوانی خواهد بود و نمایشگاه کتاب 1402 تا ۳۰ اردیبهشت‌ماه در مصلای امام خمینی‌(ره) و همزمان به‌صورت مجازی در ketab.ir ادامه دارد.