به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، علیرضا حسن‌زاده در نشست «جلال آل احمد و انسان ایرانی» که 21 اردیبهشت در سالن جوایز کتاب‌های سال نمایشگاه کتاب 1402 برگزار شد، درباره تفاوت مردم‌شناسی و انسان‌شناسی توضیح داد و بیان کرد: می‌توان گفت که این بحث به ساختار نامگذاری و ارتباط با سنت‌های آکادمیک ما برمی‌گردد که هرکدام نقشی را در میدان اقتدار تولید علم بازی می‌کنند. تصور نمی‌کنم تفاوتی بین مردم‌شناسی و انسان ‌شناسی وجود داشته باشد. زیرا مردم به معنای انسان است.وی افزود: در غرب تفاوتی بین این دو مفهوم وجود دارد و بیشتر به این دلیل است که در آنجا انسان‌شناسی و مردم ‌شناسی به دو دوره تقسیم می‌شوند؛ انسان‌شناسی استمراری و پسااستمراری. بنابراین تفاوت معناداری که در تاریخ انسان‌شناسی یا مردم‌شناسی غرب می‌بینیم، با ایران متفاوت است.

حسن‌زاده با بیان اینکه تضاد بین مردم‌شناسی و انسان‌شناسی در ایران بیشتر به رقابت نهادهای آکادمیک و دانشگاهی در نامگذاری یک یا دو رشته یا ترجمه برمی‌گردد، اظهارداشت: این نامگذاری به فرهنگستان ایران مربوط است که محمدعلی فروغی کلمه مردم‌شناسی را پیشنهاد کرده بود.

این نویسنده ادامه داد: کلمه مذکور فعالیتش را از موزه مردم‌شناسی که مرکز مطالعات مردم‌شناسی و اولین مؤسسه مردم‌شناسی در ایران و دومین در خاورمیانه بعد از ترکیه است آغاز می‌کند و هر زمان اسامی متفاوتی برایش مشخص کردند.

وی یادآورشد: تا سال 1337 محمدحسین صدقی و محمود روح‌الامینی مؤسسه مطالعات اجتماعی دانشگاه تهران جایی که جلال آل احمد پنج اثر تک‌نگاری خود را آنجا منتشر می‌کند را به راه می‌اندازند که آنجا نیز کلمه انسان‌شناسی به کار می‌رود و این نیز به پارادایم موجود در نزد روشنفکرانی مربوط است که به پهلوی دوم نزدیک بودند. این درحالی است که در دوره اول پهلوی نگاه ارکائیک وجود داشت اما در نگاه دوم نگاه آرکائیک وجود نداشت.

نگاه و منشا شناخت جلال به انسان ایرانی؛ دوران گذار جلال آل احمد را به روشنفکری منتقد تبدیل کرد

حسن‌زاده در تشریح نگاه جلال آل احمد به انسان ایرانی و شناختت جلال از مردم ایران تشریح کرد: درمورد جلال آل احمد می‌‌توان گفت که وی جزء روشنفکران بسیار تأثیرگذار در تاریخ معاصر ایران است. زمانی که می‌گوییم روشنفکر، باید تعریف کلاسیک روشنفکر را نیز مورد توجه قرار دهیم. روشنفکر کسی است که قدرت کتابت دارد و می‌نویسد و از سوی دیگر در مورد مسائل مهم جامعه دیدگاه خودش را که اغلب انتقادی است بیان می‌کند.

این پژوهشگر حوزه انسان‌شناسی ادامه داد: آل احمد نیز در همین چارچوب قابل بحث است و می توان به اشکال مختلف به او پرداخت. زمانی که ما مفهومی که تفکر جلال در آن شکل می‌گیرد را مدنظر قرار دهیم می‌توانیم با چیزی که اغلب روشنفکران دیگر نیز در نقاط مختلف دنیا انجام می‌دهند، بسنجیم.

وی بیان کرد: یک روشنفکر معمولا سعی می‌کند روایت‌های وسیع زمان خودش را مورد نقد قرار دهد و آن را دگرگون کند. جلال نیز در همین چارچوب قابل توجه است. به‌ویژه که حتی نثر جلال یک نثر طغیانگر است و بسیار رک و آماده چالش با ایده‌ها و دیدگاه‌های مختلف است.

حسن‌زاده افزود: به طورمثال خود جلال باتوجه به اینکه یک دوره به اندیشمندانی مانند آلبر کامو نزدیک می‌شود که نگاه منفی به دیدگاه مدرنیته و مصرف‌گرایی یا بحران هویت در موج‌های اول و دوم دارند، حتی یک اصطلاحی را می‌توان از آلبر کامو قرض گرفت و راجع به جلال گفت. کامو می‌گوید «من طغیان می‌کنم پس هستم. »

وی گفت: جلال جزء معدود کسانی است که طغیان درمورد خود را در وی می‌بینیم که در ایران کمتر با چنین چیزی مواجه هستیم. بحث جایگاه روشنفکری جلال و انسان ایرانی را باید در این مورد مدنظر قرار دهیم.دوران سخت تاریخی جلال آل احمد را نگران و منتقد ناپدید شدن و بحران هویت ایرانی کرد.

این نویسنده عنوان کرد: جلال در شکل‌گیری جریان روشنفکری در ایران بسیار مؤثر بوده است. روشنفکری جلال ویژگی‌های خاص خودش را دارد. نخست اینکه جلال یک کلان روایت را به عنوان روشنفکر تولید می‌کند که‌ این کلان روایت‌ها گاهی با خرد روایت‌ها در تناقض هستند. به طورمثال حج را می‌ستاید اما نگاه نقادانه‌ای نسبت به عید قربان دارد.حسن زاده ادامه داد که جلال بعد از اینکه از حزب توده جدا می‌شود و در مقابل مدرنیته از سنت دفاع می‌کند و آن را ستایش می‌کند به دیدگاه روشنفکرانی نزدیک می‌شود که نگاه انتقادی نسبت به مدرنیته و مصرف‌گرایی و بحران هویت دارند. درهمین راستا ترجمه‌هایی را انجام می‌دهد که هم افق بودنش با روشنفکرانی که به مدرنیته سیاست انتقادی دارند را نشان می‌دهد.

وی ابراز کرد: همچنین این نگاه با نگاه ضد استعماری وی پیوند می‌خورد. لذا نگاه ضد استعماری و مدرنیته او با مدرن شدن نیز همراه می‌شود. او معتقد است دین مسیحی جنگ‌های صلیبی به ابزاری برای استعمار شرق تبدیل می‌شود. شرق مدنظر جلال نیز جغرافیایی نیست.این نویسنده گفت: جلال مواردی را روایت می‌کند که بسیار رمانتیک و غیرقابل پیش‌بینی است. نوع نگاه و نوشتار و مردم شناسی آل احمد از دوره گذاری که داشته است تاثیر گرفته و نگاهش با تردید عجین شده بود. به همین دلیل است از انسان ایرانی معنی دچار بحران هویت می‌شود سخن می‌گوید دوره گذار آل احمد شامل خطر تجزیه ایران، ترک حزب توده، سه سال سکوت، کودتای 28 مرداد سال 1332 و جنگ ویتنام بوده است.

 رخدادهای سیاسی موجب شکل‌گیری دیدگاه ضداستعماری در جلال شد
حسن زاده درباره اثر غرب زدگی آل احمد گفت: جلال آل احمد برای اثر غرب زدگی تحت تأثیر سیداحمد فردید بوده است و اولین کسی که بحث غرب زدگی را مطرح می‌کند احمد فردید بوده است. اما تا وقتی که کتاب غرب زدگی آل احمد منتشر نشده بود با ایده فردید آشنا نبودیم و توسعه و گسترش دیدگاه غرب زدگی فردید به دلیل جایگاه اجتماعی جلال آل احمد بود.

این شاعر و نویسنده ادامه داد: اما اینکه چه پیش‌زمینه‌ای به مکتوب کردن و توسعه این اثر کمک کرد، وضعیت و تجربه‌های جلال آل احمد که بود که به آن اشاره کردیم. تمام این‌ها باعث شکل گرفتن یک نگاه ضد استعماری در جلال آل احمد شد.در صد سالگی تولد جلال کدام اثر از مجموعه آثار جلال برای جامعه فعلی ما مفید است و مواجهه امروزم ما با جلال باید چطور باشد؟

حسن‌زاده درانتهای نشست به بهانه صدسالگی تولد آل احمد خاطرنشان کرد: در باره هر اثری که نوشته و خوانده می‌شود خوانش انتقادی تاثیرگذار است. جامعه‌ای موفق است که بتواند نسبت به اندیشمندان خود نگاه انتقادی نیز داشته باشد. در مورد جلال نیز باید این خوانش انتقادی انجام شود. خود جلال فردی بود که در نهایت علیه خودش طغیان کرد و نقدهایش به سمت خودش رفت.

سی‌وچهارمین نمایشگاه بین‌المللی تخصصی کتاب تهران با شعار «آینده خواندنی است» از  ۲۰ تا۳۰ اردیبهشت ماه در مصلای امام‌ خمینی(ره) و همزمان به‌صورت مجازی در ketab.ir  برگزار می‌شود.