به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)،‌ دکتر حبیب‌الله عظیمی دانشیار پژوهشی و مشاور رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با بیان این مطلب در مراسم گرامیداشت پنجاهمین سالگرد تاسیس مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان گفت: تولید کتاب دستنوشته دانشمندان هر مرز و بوم و محتوای موضوعی کتاب‌های دست نوشته، به پیشینه علمی و فرهنگی و تاریخ علوم مختلف در میان هر قوم و ملت اشاره دارد و نسخه‌های خطی به عنوان ماده ای برای تحقیق و پژوهش به منظور بررسی سابقه تمدن و علم و هنر و صنعت در میان اقوام به شمار می رود.

انبوهی تولید نسخه‌های خطی در جهان اسلام
وی ادامه داد: تولید و گسترش علم در میان مسلمانان از قرن 2 هجری با تولید کاغذ در سمرقند و بخارا و گسترش آن در سرزمین‌های دیگراسلامی آغاز شد و سپس از قرن 4 هجری به بعد با ظهور دانشمندان بزرگ و به جای گذاردن آثار علمی متعدد به زبان فارسی و عربی و درسده‌های بعدی با ظهور خوشنویسی و خلق تزئینات و آرایه‌های مخصوص کتاب مقدس قرآن و دیوان‌های شعرای بزرگ در میان مسلمانان، انبوهی از نسخه‌های خطی اسلامی (فارسی، عربی، اردو و ترکی) تالیف و کتابت شد و در کتابخانه‌های متعدد کشورهای اسلامی به ویژه در ایران، شبه قاره و ترکیه به صورت پراکنده جای گرفت.

عظیمی با اشاره به این مطلب که میلیون  ها نسخه خطی فارسی و عربی است در سرتاسر جهان موجود است؛ گفت: حاصل فعالیت‌ها و کوشش‌های کانون‌های نسخه نویسی (دیوانی – دانشمندان – وراقان و خوشنویسان) با توجه به تحولاتی که هر کدام از این کانونها در ادوار مختلف داشته اند میلیون  ها نسخه خطی فارسی و عربی است که امروز در سرتاسر جهان در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی نگهداری می شوند و یا در موزه‌ها به نمایش گزارده شده اند.

پراکندگی نسخه‌های خطی
این نسخه‌پژوه ادامه داد:  عوامل متعددی از قبیل رخدادهای سیاسی، تعصبات مذهبی، انتقال نسخه‌ها از طریق مهاجران و یا استعمارگران، روابط فرهنگی بین کشورها، از طرفی سبب از بین رفتن تعدادی از این میراث ارزشمند شد و از طرف دیگر باعث شد نسخه‌های خطی سر از کتابخانه‌های کشورهای غرب همچون کتابخانه‌ها و موزه‌های انگلیس، فرانسه و کنگره آمریکا  در بیاورد و باعث فخر و مباهات آن‌ها شود.برای نمونه، تعدادی ازکتابخانه‌های شبه قاره که انباشته از نسخ خطی فارسی بود، توسط نظامیان انگلیسی و یا اعضای کمپانی هند شرقی تهی شد. همچنان که مجموعه نفیس خطی موزه ویکتوریا و آلبرت توسط یک سرلشگر به نام رابرت مرداک اسمیت ازایران تهیه وبرده شده و بسیاری از نسخه‌های خطی فارسی کتابخانه ادوارد براون نیز از ایران منتقل شده است.

تربیت نسخه شناس
عظیمی با بیان این مطلب که نگهداری از اسناد یک ضرورت است گفت: لازم است از اسناد پرافتخار به خوبی نگهداری و حفاظت شود تا محققان و پژوهشگران بتوانند از این اسناد با ارزش تاریخی در پژوهش‌های مختلف استفاده کنند. بدیهی است با توجه به انبوهیِ نسخه‌های خطی در سرزمین ایران و پاکستان، در سالیان گذشته متخصصان و کارشناسان خبره ای در موضوع نسخه شناسی در این مناطق با شیوه استاد و شاگردی تربیت شده اند. امروزه با توجه به تأسیس رشته کارشناسی ارشد در برخی از  دانشگاه‌های جمهوری اسلامی در چند دهه اخیر به تربیت کارشناسان و نسخه شناسان دانشگاهی اهتمام خاصی شده است. وجود بیش از 5 هزار نسخه خطی در کشور ایران و فهرست نشدن حدود نیمی از آنها تأکیدی بر لزوم تربیت کارشناسان در این حوزه است.

 عضو هیات علمی پژوهشی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران اظهار داشت: به علاوه وجود تعداد زیادی از نسخه‌های خطی فارسی در شبه قاره، آسیای میانه و ترکیه و فهرست نشدن بخش عمده ای از آنها به دلیل نبودن فهرست نگار، تأکید دیگری بر ضرورت تربیت کارشناسان نسخه شناسی در دانشگاه‌ها و ورود این کارشناسان جوان به حوزه فهرست نویسی نسخه‌های خطی فهرست نشده با نظارت استادان و تألیف منابع مورد نیازآنهااست.با توجه به پراکندگی نسخه‌های خطی فارسی و عربی و اردو در کشورهای مختلف دنیا، ضرورت دارد تا با تحقیق علمی وتدوین مباحث مهم مرتبط با  نسخه‌های خطی، کارشناسانی متخصص در دانشگاه‌ها تربیت شوندتا هرچه سریع تر و بهتر به امر معرفی نسخه‌های فهرست نشده کمک نمایند.

معرفی و شناسایی نسخه‌های خطی
وی تاکید کرد: نسخ خطی یکی از بهترین مشخصه‌ها برای معرفی اصالت پیشینه فرهنگ کشورها در دنیاست. هرچه زمان می‌گذرد، سندیت و صحت نوشته‌های نسخ خطی به ویژه در حوزه علوم مختلف بیشتر اثبات می‌شود. به عنوان مثال نسخه‌های علم هندسه وفلسفه از ابن‌سینا و طب سنتی و اسلامی روز به روز در دنیا بیشتر مطرح می‌شود. برهمین اساس اطلاع‌رسانی در این حوزه برای عموم مردم و داشتن شناخت اولیه از نسخ خطی ضروری است. معرفی و شناسایی نسخه‌های خطی درساده‌ترین تلقی، به کار محققان ومصححان کتاب می‌آید. یعنی با فهرست شدن نسخه‌های جدید، امکان دسترسی به نسخه‌های گاه کهن‌تر و یاکامل‌تری از اثر در دست تحقیق خود می یابند .بنابرین فهرست نگاری نسخ خطی اگرچه سخت و طاقت‌فرساست اما امری ضروری است.



فهرستگان‌های نسخ خطی
عظیمی گفت: با توجه به پراکندگی نسخه‌های خطی در کتابخانه‌های کشورهای مختلف در عصرحاضر ،  جست و جوی نسخه‌های یک کتاب خطی و نسخه جویی ونسخه یابی برای محقق و مصحح وکارشناسان نسخ خطی امری مشکل است . مصحح و محقق در مرحله نسخه جویی هم به لحاظ وجود نسخه‌های معتبر وقدیمی از یک عنوان کتاب با جستجودر فهرست کتابخانه‌های داخل و خارج از کشور باید به اطمینان برسد وهم باید به اطلاعات کتابشناسی و نسخه شناسی موجود در فهرست‌ها اعتماد پیدا کند تا در مجموع در مسیر نسخه جویی و نسخه یابی  به اتقان برسد. می توان دریافت که تهیه فهرستگان برای نسخه‌های خطّی موجود در هر کشور وتهیه فهرست مشترک نسخه‌های خطی ایران با مناطقی همچون پاکستان، هند و یا کشورهای آسیای میانه ویا ترکیه وکشورهای اروپایی تا چه اندازه از اهمیّت برخوردار است.

وی با اشاره به اهمیت تهیه فهرستگان گفت: از چندین دهه قبل، تعدادی از اساتید و نسخه شناسان در ایران و پاکستان به اهمیت تهیه فهرستگان پی برده و تلاش‌هایی در این زمینه به خرج داده اند که از جمله تلاش‌های انجام شده در پاکستان می توان به فهرست مشترک نسخه‌های خطّی فارسی پاکستان / اثر 14 جلدی  موضوعی برای معرفی نسخ خطی فارسی در کتابخانه‌های پاکستان از سوی زنده یاد استاد احمد منزوی بین سالهای 1983 تا 1997 طی 14 سال در مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان نگارش یافته اشاره کرد.

عظیمی ادامه داد: راهنمای فهرست مشترک نسخه‌های خطی پاکستان توسط انجم حمیدکه در سال 1988 در مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان به چاپ رسید. در این اثر فهرست الفبایی نام تمام کتابهای معرفی شده در 14 جلد فهرست مشترک پاکستان و فهرست نام کسان یاد شده در مجلدات فهارس مذکور به تفصیل آمده است، فهرست نسخه‌های خطی پاکستان، تالیف استاد عارف نوشاهی در 4 مجلد که درموسسه میراث مکتوب در ایران به سال 1396 شمسی منتشر شده و به منزله تکمله ای بر فهرست مشترک نسخه‌های خطی پاکستان اثر احمد منزوی است و کتاب‌شناسی توصیفی فهرست نسخه‌های خطی پاکستان (و بنگلادش)/ اثر دکتر عارف نوشاهی از دیگر تلاش‌های انجام شده در تهیه فهرستگان است.

ساماندهی مجموعه‌های نسخ خطی
این دانشیار پژوهشی اضافه کرد: گردآوری و متمرکز کردن مجموعه‌های پراکنده دری یک یا چند مرکز بزرگ ، فرآیند ساماندهی آن نسخه‌ها را امکان پذیر می کند. مباحث عمده ای که در فرآیند ساماندهی مجموعه‌های نسخه‌های خطی باید مورد لحاظ قرار گیرد شامل  حفاظت ونگهداری،‌ فهرست نویسی و اطلاع رسانی،‌ تهیه نسخه عکسی و میکروفیلم و اسکن آنها و راه اندازی کتابخانه دیجیتال می شود.

حبیب‌الله عظیمی در پایان صحبت‌های خود با ارائه پیشنهادهایی گفت: تلاش‌های مشترک بین کتابخانه ملی ایران به عنوان بزرگترین آرشیو نگهداری نسخ خطی در ایران و نیز مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان  از مهمترین فعالیت‌هایی است که می تواند در زمینه‌های طراحی وتدوین فهرست مشترک نسخ خطی فارسی ایران و پاکستان، طراحی پایگاه منطقه ای نسخ خطی اسلامی با در برداشتن اطلاعات کتابشناختی نسخ خطی فارسی،عربی،اردو وترکی موجود در کتابخانه‌ها و مراکز نگهداری نسخ خطی درایران وپاکستان و  طراحی و ایجاد کتابخانه خطی دیجیتال منطقه ای با مشارکت ایران وپاکستان انجام شود.