خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)-مظفر پاسدارشیرازی، معاون توسعه مدیریت و منابع انسانی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران: از وظایفی که طبق اساسنامه برعهده‌ سازمان اسناد و کتابخانه ملی گذاشته شده‌است، گردآوری کتب منتشر شدهه، نشریات، اسناد، مقالات، پایان‌نامه‌ها‌ و منابع ‌غیرکتابداری ‌مانند عکس، پوستر ‌و... است. در انجام وظایف همواره نقصان‌هایی وجود داشته‌است.

به‌طور تقریبی می‌توانیم بگوییم ۶۵۰ هزار عنوان نسخه خطی فارسی در جهان و نسخه خطی غیرفارسی در ایران وجود دارد، که ۱۴ درصد از آن را دارا هستیم.

طبق بند ۲ ماده ۳ یعنی اهداف اساسنامه در حوزه ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی موظف هستیم کلیه منابع را گردآوری، حفاظت و در خصوص دسترسی به آنها اطلاع‌رسانی کنیم. این مسئله در حوزه ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی وجود دارد و آنچه را که توسط ایرانیان حتی در خارج از کشور نیز منتشرشده‌است، هم شامل می‌شود، نسخ خطی، کتب چاپی و... را هم. لذا اگر فهرست آن‌ها را هر چه بهتر و بیشتر بشناسیم به پژوهش‌های حوزه اسلام‌شناسی و ایران‌شناسی کمک شایانی کرده‌ایم؛ مثلا یک نسخه خطی را در یک کتابخانه داریم و می‌گوییم در یک کتابخانه دیگر مستقر است. امیدواریم در گام بعدی نسخه دیجیتال را هم به این‌ها الصاق نماییم.

ظرفیت کمک مردم را به مشارکت طلبیده‌ایم
گنجمان همان عرصه‌ای بود که ظرفیت کمک مردم را برای این وظیفه ملی به مشارکت طلبیده‌ایم. اردیبهشت‌ماه اعلام کرده‌ایم که نیازمند کمک مردم هستیم. برای این که یک نسخه از کتاب حافظ را بتوانیم خریداری کنیم. این اتفاقی است که در کشورهای توسعه‌یافته و غیرتوسعه‌یافته مرسوم بوده‌است و در ایران به‌سختی انجام می‌شد.

طرح گنج‌مان طرحی مشترک میان سازمان اسناد و کتابخانه‌ ملی ایران و پلتفرم‌های تامین مالی جمعی است که با نظارت بنیاد حامیان اسناد و کتابخانه‌ی ملی ایران، از آغاز سال 1400 برای تامین مالی جمعی برای خرید نسخ خطی کشور به راه افتاد. این برنامه به‌ دنبال آن است تا در گام نخست، زیرساخت مشارکت مردم دغدغه‌مند فرهنگی کشورمان را در امر خیرانه خرید جمعی نسخ خطی فراهم کند.

در طرح گنج‌مان می‌کوشیم تا با جذب مشارکت‌های مردمی از طریق اجرای برنامه‌ جمع‌سپاری تامین مالی برای اسناد و نسخ خطی، اقدام به خریداری این میراث مستند ارزشمند که هریک پاره‌ای از هویت ملی و زبانی است کرده و با اهدای نسخ خطی خریداری شده به سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران علاوه ‌بر حافظت، آن‌ها را در اختیار پژوهشگران قرار دهیم. میراث مستند با اشیا تاریخی تفاوت دارند، این که هرگونه خرید و فروش، خروج از کشور و مالکیت آن، ممنوع است. یکی از راه‌های حفاظت از میراث مستند این است که مالک خصوصی این میراث با کتابخانه ملی در تعامل باشد. می‌توان افراد را به فروش دعوت، با بودجه دولتی یا غیردولتی این اسناد را تهیه و از آن‌ها حفاظت کرد. اما بودجه دولتی محدود است و تلاش می‌کنیم روش‌های دیگری را طراحی کنیم و به اجرا بگذاریم.

یکی از راه‌ها این است که خیرین و شرکت‌های بزرگ و کوچک را براساس مسئولیت اجتماعی دعوت به همکاری کنیم، تا خرید بخشی از میراث مستند را برعهده بگیرند. راه دیگر این است که تامین مالی را میسر کنیم. طرح «گنج‌مان» همین رویکرد را دارد؛ یعنی برای تامین بودجه خرید میراث مستندی که ارزیابی و قیمت‌گذاری شده‌است، از مردم کمک می‌گیرد. مردم خُرد خُرد کمک می‌کنند تا بتوانیم این میراث مستند را حفظ کنیم. اگر مالک راضی نمی‌شود نسخه میراث مستند را به کتابخانه ملی بدهد، رضایت او را برای در اختیار قراردادن نسخه دیجیتالی به‌دست می‌آوریم.

تبدیل نسخه خطی به ضمانت تسهیلات بانکی
اتفاق دیگر بحث طرح حافظ بود. برای نخستین بار نسخه خطی را به کمک بانک ملی تبدیل می‌کنیم به ضمانت تسهیلات بانکی؛ یعنی اگر تا به امروز ملک و طلا در این جایگاه بوده‌است، از این به بعد تبدیل می‌شود به میراث ملی. هدف از طرح حافظ، شناساندن اهمیت تاریخی و جایگاه نسخ خطی و اسناد مکتوب تاریخی به عموم است؛ یعنی این آثاری که به نظر برخی مندرس و به‌دردنخور است، میراثی فرهنگی بوده و چه‌بسا ارزش ریالی دارد. با عنوان این طرح، جایگاه نسخ خطی در اذهان مخاطبین تثبیت می‌شود.

همچنین با ایجاد این طرح برای استفاده از منافع مالی هم که شده، سعی می‌کنیم بتوانیم نسخه را در کتابخانه‌ها هرچند به‌طور موقت نگهداری کنیم که هم از شرایط مناسب نگهداری خیالمان راحت شود و هم با تهیه نسخه دیجیتالی آن را به‌راحتی در دسترس پژوهشگران قرار دهیم.در بحث NFT ورود کرده‌ایم و در کنار اینها بحث بنیاد حامیان کتابخانه ملی به عنوان یک نهاد مستقل مدنی برای به مشارکت و همراهی طلبیدن مردم برای این وظیفه ملی را راه‌اندازی کرده‌ایم.

میراث مستند، شامل نسخ خطی و اسناد تاریخی است، وظیفه گردآوری آن‌ها اعم از کتاب‌های چاپی و خطی و اسنادی متعلق به ایرانیان خارج از کشور، برعهده سازمان اسناد و کتابخانه ملی است. درحوزه میراث مستند تلاش کردیم نسخ خطی که با ضعف قدرت ریال و ضعف بودجه دولتی در حال خارج شدن از کشور بود، به طرق مختلف با آگاه‌سازی و گفتمان‌سازی ایفای نقش کنیم.

ارائه نسخه خطی به عنوان پشتوانه وام به بانک ملی
مسائلی که عرض کردم موجب می‌شود، در بسیاری موارد، دستمان به نسخه فیزیکی نرسد، مثلا در مواردی که مالک نسخه خطی مایل به اهدا، فروش یا سپردن این نسخه نیست یا نسخه‌ خطی به زبان فارسی در یکی از کتابخانه‌های جهان وجود دارد، به‌عنوان حافظه ملی ایرانیان چگونه می‌توانیم آن را حفاظت کنیم؟ اینجا بود که این چند طرح را ایجاد کردیم. اولین طرح، امانت‌سپاری بود که امروزه هر کسی که شرایط مناسبی برای نگهداری میراث نداشته‌باشد، می‌تواند آن را به کتابخانه ملی به امانت بسپارد، فقط شرط آن این است که نسخه دیجیتال هم به حافظه ملی ارائه شود.

همچنین فرد می‌تواند نسخه خطی را به عنوان پشتوانه وام به بانک ملی ارائه کند و اثر را در کتابخانه وثیقه می‌کنیم. باز شرط آن است که نسخه دیجیتال تهیه و به کتابخانه ملی ارائه شود. شکل دیگر برای مواردی است که فرد بخواهد از نسخه خطی خود، ارزش افزوده ایجاد کند و این را به واسطه تولید یک NFT در ایران میسر کردیم و امیدواریم بتوانیم نسخه دیجیتال میراث مستند را گردآوری کنیم و در تعامل با رایزنان فرهنگی در کل دنیا بتوانیم نسخه دیجیتال نسخ خطی و تاریخی موجود در آن کشورها را به عنوان هدیه یا با خرید گردآوری کنیم؛ تا به شان حفاظت از این میراث و هم به شان سرویس‌دهی و تسهیل دسترسی پژوهشگران به این مجموعه بتوانیم ایفای نقش کنیم.