این نوشتار با نکوهش‌های یک سویه و تمجیدهای غلوآمیز در مورد فروغی موافقت ندارد و تلاش دارد تصویر فروغی را آن‌چنان که اسناد واگویه کرده‌اند، در معرض نقادی و داوری قرار دهد. شاید مهمترین نقصیه کارنامه سیاسی ـ فرهنگی فروغی، عدم توجه جدی به آثار و تألیفات وی باشد. بررسی، نقد و تحلیل آثار فروغی دفتری ستبر و جداگانه می‌طلبد. بدین جهت در این دفتر کارنامه سیاسی فروغی بیشتر مورد توجه واقع شده تا کارنامه فرهنگی وی.
کتاب در چهار فصل و یک ضمیمه شامل ساختار اجتماعی ایران و زمینه‌های پیدایی جریان روشنفکری در عصر قاجار، کارنامه سیاسی ـ فرهنگی محمدعلی فروغی در این دوران، حیات سیاسی ـ فرهنگی فروغی در دوران پهلوی، فروغی و انتقال قدرت به پهلوی دوم و زندگی سیاسی ادبی محمدحسین فروغی در دوره قاجار تهیه شده است و عمدتا برشی کوتاه از نیمه دوم تاریخ دوران قاجار تا کمی پس از سقوط پهلوی اول را شامل می‌شود.
خاندان فروغی یکی از خاندان‌های سرشناس و تأثیرگذار حوزه سیاست و فرهنگ در ایران عصر قاجار و پهلوی است. سابقه حضور این خانواده در عرصه مسائل سیاسی مطابق آنچه در مقالات فروغی و خاطرات محمود فروغی آمده، به اواخر صفویه برمی‌گردد که یکی از اسلاف این خانواده به نام میرزا ابوتراب در شورای مغان به دعوت نادرشاه برای تصدیق سلطنت او به عنوان نماینده اصفهان حضور داشته است.
همچنین محمدمهدی ارباب اصفهانی، پدر محمدحسین فروغی، اندیشمندی نامدار در علم تاریخ، جغرافیا، هیئت، نجوم و مؤلف کتاب «نصف جهان فی تعریف الاصفهان» بوده و در امر تجارت نیز نامی بلند داشته است. بنابراین نیاکان فروغی اول و دوم، عمدتا اهل تجارت و دانش بوده‌اند و آن‌چنان که در این کتاب آمده، محمدحسین فروغی در عصر ناصری هم به ریاست اداره انطباعات رسید و هم توانست نخستین روزنامه غیردولتی را با عنوان «تربیت» منتشر کند که در تنویر افکار عمومی و وقوع انقلاب مشروطه بی‌تأثیر نبود.
محمدحسین فروغی و فرزندش محمدعلی را باید در زمره روشن‌فکران ایران عصر قاجار و پهلوی به شمار آورد که در شاکله قدرت و حکومت و پیدایی حوادث مرتبط با آن نقشی غیر قابل انکار داشته‌اند. تعدادی دیگر از اعضای این خاندان مانند ابوالحسن فروغی فرزند دیگر محمدحسین فروغی و بعشی از فرزندان محمدعلی فروغی مانند محسن و محمود فروغی نیز تا حدودی در عرصه‌های سیاسی نقش‌آفرینی کرده‌اند؛ گرچه با نیاکان سیاس وادیب خود به هیچ‌وجه قابل قیاس نیستند.
فرهنگ سنتی کشور که از عصر پایانی صفویان تا اواسط حکومت قاجار به شکل ایستا ادامه یافته بود با ظهور مطبوعات و آمد و شد ایرانیان به اروپا تکانی خورد و در نتیجه، قشر جدیدی به عنوان آزادی‌خواه و روشن‌فکر به منظور رهانیدن ایران از افول فکری-فرهنگی به جوش و خروش برخاستند، که نتیجه آن پیروزی انقلاب مشروطیت و تاسیس حکومت ملی بود اما نسل بعدی روشن‌فکران با توجه به شرایط کشور و ناتوانی واپسین حکمرانان قاجار به قصد تجدید حیات سیاسی و فرهنگی ایران، دل به قدرت اراده و عزم ملی در قالب یک دولت مقتدر به رهبری رضا شاه بست. نقش روشنفکرانی مانند محمدعلی فروغی در انقراض قاجار و برآمدن رضاشاه، این گونه قابل توجیه است که این جماعت آرزوی محیط امن و آرامی داشتند که با خیال آسوده بتوانند به آرزوهای خود برای تجددطلبی و نوگرایی، جامه عمل بپوشانند. مشکل بزرگ تجددخواهان، روشن‌فکران و اصلاح‌طلبان ایران در این بوده و هست که بدون وجود امنیت و نظم عمومی، استقرار مردم‌سالاری و توسعه سیاسی و فرهنگی ممکن نیست.
در برابر نسل اول روشن‌فکران که انقلاب مشروطه را باعث شدند و محمدحسین فروغی متعلق به این نسل می‌باشد، نسل دوم روشن‌فکران که فروغی پسر در زمره برجسته‌ترین آنان به حساب می‌آید، با نوعی دگماتیسم و جزم‌انگاری از یک‌سو برای مبارزه با محدودیت شرعی و خرافه‌های سنتی و از سوی دیگر برای مبارزه با حکام و رؤسای محلی و عشایری که در غیاب نظام متمرکز دولتی به سلیقه و اراده خود، بر امور جاری مسلط بودند، خود را کاملاً تسلیم اقتدار سیاسی ـ نظامی پهلوی کردند و تجدد را از سطح متعالی جهان‌بین نوین و رهیافت نقادانه نسبت به انسان و جهان به سطح تقلید از ظواهر و مظاهر فرهنگ و تمدن غربی تنزل دادند. درباره آنچه می‌توان سرنوشت و سرگذشت مردان‌نامی خواند، همواره در تاریخ ایران، افراط و تفریط‌های بسیار رفته است. محمدعلی فروغی نیز از این موضوع نمی‌تواند مستثنی دانسته شود.
«کارنامه سیاسی ـ فرهنگی محمدعلی فروغی» در 352 صفحه، شمارگان دوهزار نسخه و بهای 54 هزار تومان از سوی انتشارات عرفان منتشر شده است.
نظر شما