خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- از میان عالمان ساکن در شهرهای ایران، در دوران قاجار، ملا مهدی و ملا احمد نراقی، مشهور به فاضلین نراقی، که ساکن شهر کاشان بودند، اعتباری ویژه داشتند. اعتبار این دو عالم چنان بود که شاگردان فراوانی از سراسر ایران برای استفاده از محضر آنها به کاشان می‌آمدند. شاخص‌ترین این شاگردان شیخ مرتضی انصاری، مرجع بزرگ جهان تشیع است که چهار سال نزد ملا احمد نراقی علم‌آموزی کرده است.
 
ملا مهدی نراقی خود از شاگردان وحید بهبهانی بوده است و فرزندش، ملا احمد نراقی نیز از سید بحرالعلوم که مهمترین شاگرد بلافصل وحید بهبهانی و شاخص‌ترین مرجع تقلید پس از وی بود (صبوریان: 148) اجازه اجتهاد گرفته است.
 
اهمیت علمی فاضلین نراقی به تقاضاهای مکرر از ایشان برای نوشتن رساله‌های عملیه در زمینه‌های مختلف علمی و از جمله حج منجر می‌شد. ملا مهدی نراقی، در مقدمه‌ای که بر رساله «مناسک مکیه» نوشته است، اشاره‌ای به این تقاضاهای مکرر دارد: «اما بعد، چنین گوید ذره احقر، مهدی ابن ابی‌ذر ـ عفااللّه عنهما ـ که چون این بی‌بضاعت قبل از این رساله مبسوطه در اعمال و مناسک حج نوشته بود، به سبب اشتمال آن بر اکثر اعمال و آداب مستحبّه، ضبط آن بر جماعتی که بهره از علم ندارند، مشکل بود، لهذا این رساله را بنابر التماس بعضی از برادران دینی جمع نمود در اعمال واجبه حج تمتع، نه قِران و اِفراد؛ زیرا که واجب بر جماعتی که منزل ایشان از شانزده فرسخ بیشتر باشد، حج تمتع است و حج قِران و اِفراد فرضِ جماعتی است که منزل ایشان در مکه کمتر از شانزده فرسخ باشد و از برای تمامیت فایده این رساله، قدر ضروری از زیارت پیغمبر و فاطمه و ائمه بقیع علیهم السلام به آن ضم نمود و چون تمام آن در مکه معظمه شد، آن را «مناسک مکیه» مسمی نمودم.»(قاضی عسگر: 8)
 
به گفته سیدعلی قاضی‌عسگر، ملامهدی نراقی، رساله مناسک مکیه را در سال 1188  قمری هنگامی که به سفر حج مشرف شده بوده نوشته است. از ویژگی‌های مهم و جالب توجه این کتاب آن است که نراقی در این کتاب علاوه بر بیان مناسک، مطالب مهمی در زمینه معرفی اماکن مکه و مدینه ارائه می‌دهد.
 
بر مبنای این اثر ما می‌توانیم بفهمیم که در زمان سفر ملا مهدی به مکه، خانه حضرت خدیجه و قبر ایشان در قبرستان معلاة دارای قبه و بارگاه بوده و مردم هنگام زیارت در آن مکان نماز می‌گزاردند. همچین در این کتاب برخی اماکن شهر مکه از میقات‌های قرن المنازل، یلملم، وادی عقیق، جحفه و شجره تا راه‌های مدینه به مکّه و از ارکان کعبه و مقام ابراهیم و حجر اسماعیل تا عرفات و قبرستان ابوطالب با توضیحاتی جالب توجه توصیف شده‌اند.
 
«مناسک مکیه» که تا سال 1391 به طبع و انتشار نرسیده بود، در این سال به اهتمام سیدعلی قاضی‌عسگر در 41 صفحه به صورت مقاله‌ای در شماره 82 نشریه میقات حج منتشر شد.
 
سید علی قاضی عسگر در مقدمه‌ای که بر طبع این نسخه نوشته، گفته است: «فتاوی و نظریات مرحوم نراقی، در مواقعی بسیار سخت و دشوار است. ایشان ضمن ذکر نیّت‌ها در اعمال عمره و حج تمتع، می‌فرمایند: حاجی ... باید بداند که معنی احرام، حرام کردن اموری چند است که پیش از احرام بر او حلال بود و باید این معنی را در وقت نیت در خاطر خود بگذراند.» (قاضی عسگر: 4)
 
رساله «مناسک مکیه» حاوی دو باب «عمرة تمتع» و «حجّ تمتع» و یک «خاتمه» است. در باب اول، پنج فصل برای تبیین اعمال پنج‌گانه عمره تمتع گشوده است. ملا مهدی نراقی در فصل آغازین باب اول، به بحث احرام پرداخته و در معرفی مواقیت پنجگانه، علاوه بر بیان احکام مربوط به آن، مواضع دقیق آن‌ها را نیز مشخص کرده است. در فصل دوم، مباحث مربوط به طواف را مطرح کرده، برای معرفت و شناخت حدّ حرم علایمی را مشخص ساخته است. در فصل سوّم، به احکام مربوط به نماز طواف پرداخته و در فرض تقیه، نماز طواف با دستان بسته را تجویز کرده است. فصل‌های فصل چهارم و پنجم را به احکام مربوط به سعی و تقصیر اختصاص داده است.
 
باب دوم حاوی احکام و اعمال حج تمتع است که سیزده عمل آن در شش فصل تنظیم شده است. در بخش آداب و مستحبات نیز به بیان حدود مسجدالحرام در عصر نبوی پرداخته و این نکته را یاد آورد شده که مواضع مختلف در مسجد در فضیلت با یکدیگر تفاوت دارند.
 
سید جواد ورعی در مقاله «حج در آثار فاضلین نراقی» درباره فضایل اماکن مسجدالحرام از منظر ملا مهدی نراقی گفته است: «ایشان مصلای حضرت رسول را افضل اماکنِ مسجد شمرده که میان "رکن یمانی و حجرالأسود، نزدیک به دیوار خانه و موضع سجده نیز متصل به شادروان است." در همین بخش بعضی از اماکن متبرکه مکه؛ مانند خانه خدیجه، مولد النبی، قبر خدیجه، قبر آمنه، قبر عبدالمطّلب و قبر ابوطالب را نیز معرفی کرده است.» (ورعی: 155) خاتمه این رساله به آداب زیارت پیامبر گرامی، فاطمه زهرا و ائمة بقیع اختصاص دارد. مؤلف ضمن بیان آداب زیارت، به طور دقیق محل آمد و شد زائران را تشریح کرده است.
 
ملا مهدی نراقی علاوه بر رساله «مناسک مکیه در اثر دیگر خود، «جامع السعادات» نیز به تفصیل به مقوله حج می‌پردازد. کتاب «جامع السعادات» اثری در حوزه علم اخلاق است که جایگاهی شامخ در میان عموم مردم داشته است. این جایگاه به حدی بوده است که به گفته ورعی در مقاله فوق‌الذکر: «عامه مردم جهت استفاده از آن، که به زبان عربی بود، از فرزند خلف مؤلف احمد بن محمد مهدی تقاضای ترجمه آن را کردند.» (همان: 163)
   
نراقی در جلد سوم کتاب «جامع السعادات»، حج را «با عظمت‌ترین ارکان دین و مهم‌ترین عاملی که بنده را به پروردگار نزدیک می‌کند و مهم‌ترین تکالیف الهی و سنگین‌ترین آن‌ها و دشوار‌ترین عبادات بدنی و بر‌ترین آن‌ها» دانسته است.
 
ملا احمد نراقی بزرگترین فرزند و جانشین ملا مهدی نراقی نیز رساله‌ای با نام «رساله فی وجوب الحج» داشته است که اکنون در دسترس محققان نیست. او همچنین در اثر مهمی مانند «مستند الشیعه فی احکام الشریعه» به احکام حج پرداخته است و در آثار دیگرش نظیر «وسائل النجاه» و «الرسائل و المسائل» نیز بخش‌هایی را به حج اختصاص داده است.
 
 سه جلد کتاب «مستند الشیعه فی احکام الشریعه» حاوی مباحث حج است که به ترتیب مباحث کتب فقهی تنظیم شده است. شرایط وجوب حج، حج نذری، حج نیابی، حج مستحبی، اقسام عمره و احکام آن، مواقیت و احکام آن، حج تمتع و شرایط آن، اعمال و مناسک حج و عمره تمتع، حج افراد و قران، احکام مصدود و محصور و کفّارات از جمله مباحث این اثر فقهی است.

 «مستند» به دلیل آن که به تفصیل اقوال فقهای گذشته و روایات مسأله را نقل و بررسی نموده، مورد توجه اساتید و فقهای حوزه های علمیه بوده و همواره از منابع درس های خارج فقه حوزه به شمار می رود.
 
منابع
صبوریان، محسن: تکوین نهاد مرجعیت تقلید شیعه، ناشر:‌ پژوهشگاه فرهنگ و هنر و ارتباطات (1398)
قاضی عسگر، سید علی و نراقی، مولی مهدی: مناسک مکیه، منتشر شده در نشریه میقات حج، شماره 82، زمستان 1391
ورعی، سید جواد: حج در آثار فاضلین نراقی، منتشر شده در نشریه میقات حج، شماره 39، تابستان 1381