وقتی از او درباره تجربه پژوهش در ایران پرسیدیم گفت: «متاسفانه در ایران اسناد چندان زیادی در زمینه پژوهشی‌ام پیدا نکردم و به گمانم ایران در زمینه حفظ و نگهداری و ارائه اسناد ضعیف است. من به مراکزی مانند سازمان اسناد ملی هم مراجعه کردم و از آنها پرسیدم چرا وضعیت نگهداری و ارائه اسناد این‌گونه است؟ آنها به من گفتند که میزان اسنادی که در اختیار ماست بسیار کم است.»
از او درباره وضعیت نگهداری اسناد در ترکیه پرسیدیم، وی گفت: «من بیش از 10 سال در آرشیو عثمانی پژوهش و مطالعه و کار کرده‌ام. آنجا در حدود 100 میلیون سند وجود دارد و استفاده از آنها هم بسیار ساده است و به راحتی می‌شود به این اسناد دسترسی پیدا کرد. ایران در زمینه کتاب و مقاله تلاش‌های قابل توجهی داشته است اما در حوزه اسناد وضعیت چندان مناسب نیست و نمی‌توان گفت این میزان سند برای انجام پژوهش‌های جامع کافی نیست. در حال حاضر در آرشیو عثمانی بیش از یک میلیون سند درباره ایران وجود دارد و این اسناد به ارتباط ایران و عثمانی در دوره‌های قاجار، زند، افشار، صفویه و... مربوط است.»
گفته‌های ایزار ما را بر آن داشت تا ضمن ارائه گزارشی از روند شکل‌گیری و نگهداری از آرشیو عثمانی در ترکیه، به پاسخ این پرسش بپردازیم که چرا آرشیوهای ترکیه تا این میزان از آرشیوهای ایران قوی‌تر هستند.
کمی درباره آرشیو عثمانی
ارزشمندترین و غنی‌ترین گنجینه آرشیوی که از دولت عثمانی بر جای مانده، در دایره «آرشیو عثمانی نخست‌وزیری» وابسته به اداره کل آرشیوهای دولتی نهاد نخست‌وزیری نگهداری می‌شود. آرشیو عثمانی نهاد نخست‌وزیری دربردارنده دفاتر، اسناد و سجلات فراوانی راجع به تشکیلات مرکزی دولت عثمانی یعنی دیوان همایون، باب دفتری، باب آصفی (باب عالی) و ادارات و دبیرخانه‌های مختلف وابسته به آنها است.
از کشورهای امروزی، نوزده کشور عرب، یازده کشور در حوزه بالکان و اروپا، سه کشور در قفقاز و کشورهای قبرس، اسرائیل و جمهوری ترکیه در گذشته محصور در جغرافیای حکمرانی دولت عثمانی بوده‌اند و آرشیو عثمانی اسناد مرتبط با همه این سرزمین‌ها را در خود جا داده است. این خصوصیت و در عین حال تداوم بیش از پانصدساله آرشیوداری در عثمانی و ترکیه باعث شده است که به گفته ایزار شاید آرشیو عثمانی رده سوم غنی‌ترین آرشیو در جهان را به خود اختصاص دهد.
همچنین در کنار آرشیو عثمانی نخست‌وزیری، آرشیوهای دیگری نیز وجود دارد که مجموعه مدارک موجود در آنها به موضوعات جزئی‌تری اختصاص دارد. از آن جمله آرشیو «توپقاپی‌سرای» که یک آرشیو سلطنتی است. آرشیو اوقاف دربردارنده اسناد و سجل وقفنامه‌هاست.
سلیمان قانونی موسس آرشیو عثمانی
آن‌گونه که در مقاله آرشیو دولتی عثمانی، از سلسله مقالات دانش‌نامه کتابداری و اطلاع‌رسانی آمده است: «گردآوری انبوه و منظم اسناد بایگانی از عهد سلیمان قانونی آغاز شده است. پس از فتح قسطنطنیه نخستین‌بار، از «یِدی‌قله» که کاخی در استانبول بود به عنوان مخزن اسناد استفاده شد. پس از سلطان احمد سوم این آرشیو به توپقاپی‌سرای انتقال داده شد. قبل از آن، اسناد و مدارک، در خزینه عامره، بنایی وسیع در نزدیکی محل برگزاری جلسات هیئت وزرا درون کیسه و صندوق‌هایی، در کنار عواید دولتی و اشیای گرانبها، بایگانی می‌شد.»
در دوره اصلاحات سلطان عبدالحمید اول، اصول آیین‌نامه‌های ناظر بر حفظ اسناد دولتی وضع شد و در 1262 ه.ق. سلطان عبدالمجید فرمانی دایر بر احداث ساختمان بایگانی اسناد صادر کرد. به دنبال آن، در ششمین ماه صدارت مصطفی رشید پاشا، احداث بنایی به نام خزینه اوراق آغاز شد. این بنا که نقشه آن را «فوساتی» معمار ایتالیایی کشیده بود، در 1265 به پایان رسید و پس از تجهیز، در 1266 بهره‌برداری شد. ساختمان خزینه تا سال‌های اخیر مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفت و اکنون بخش اعظم اسناد آن به مخزن‌های جدید با قفسه‌های منظم منتقل شده است.
در اثنای احداث بنای خزینه، محسن افندی، منشی صدارت، به ریاست آن منصوب شد. او با انتشار آیین‌نامه‌ای برای بازشناسی و حفظ اسناد گردآوری شده دولت عثمانی از بدو تاسیس، مقرراتی وضع کرد که طبق آن اسناد طبقه‌بندی شد.
آرشیو عثمانی و ایران
اسناد موجود در آرشیوهای عثمانی برای روشن کردن زوایای تاریک تاریخ ایران از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. شاید این گفته چندان دور از حقیقت نباشد که در حوزه تاریخ‌نگاری ایران در دوره صفویه و به‌ویژه در مقاطعی از این دوره که جنگ‌های بزرگی میان دو کشور رخ داده و حتی پس از آن، در دوره افشاریان و قاجاریان، و حتی دوران برآمدن رضاخان، بدون بررسی همه جانبه اسناد گردآوری شده در آرشیو عثمانی که تعدادشان بالغ بر ده‌ها هزار برگ سند و صدها دفتر است، کار تاریخ‌نگار کامل نبوده و وزن و اعتبار یک اثر پژوهشی ناب را نخواهد داشت.
به گفته مسعود عرفانیان، پژوهشگر حوزه اسناد، از میان صد میلیون و به تخمینی دیگر، صد و پنجاه میلیون سند موجود در آرشیو عثمانی، ده‌ها میلیون سند تاکنون طبقه‌بندی و در کامپیوتر ثبت شده‌اند و از میان این اسناد ده‌ها هزار برگ درباره روابط میان ایران و عثمانی است.
چرا آرشیوهای ترکیه از آرشیوهای ایران قوی‌تر هستند؟
رسم حفاظت از اسناد و مدارک دولتی در ایران از دیرباز رایج بوده است. تاریخچه آرشیو در ایران به زمانی می‌رسد که زیربنای تشکیلات اداری سلسله هخامنشیان را بایگانی سلطنتی تشکیل می‌داد. در حقیقت مغز متفکر سازمان اداری، رئیس بایگانی سلطنتی بود که فرمان‌ها و دستورهای شاه را به زیردستان ابلاغ می‌کرد. دو بایگانی اسناد اداری و مالی در تخت جمشید کشف شده است و بر مبنای آنچه از روایات مورخان برمی‌آید، در زمان هخامنشیان محل‌هایی برای نگهداری سالنامه‌ها و نوشته‌های دولتی وجود داشته که به آن دفتر شاهی می‌گفته‌اند.
اما مسئله اساسی در مقوله آرشیو در ایران، مشکل انقطاع‌های تاریخی‌ای بوده است که با از میان رفتن هر سلسله پدید می‌آمده است. وضعیت به‌گونه‌ای شد که با وجود سازمانی با عنوان دیوان، همواره مسئولیت ثبت و ضبط اسناد را برعهده داشته است، سند چندانی از حکومت‌های ایرانی برای ما باقی نمانده است.
در زمان صفویان رونوشت کلیه ارقام، احکام، نشان‌ها، پروانچه‌ها، نامه‌ها و اسناد را در دفتری یادداشت می‌کردند و به این دفاتر، «دفاتر خلد» و به محل نگهداری آنها «انبار دفترخانه دیوان اعلی» می‌گفتند. این محل متصدی‌ای با عنوان «دفتردار» داشت و ظاهراً مکان آرشیو دولت صفوی در عمارت چهل ستون اصفهان بوده است. از این دفاتر چیزی باقی نمانده است.
به گفته نصرالله پورمحمدی املشی، عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه امام خمینی قزوین: «علی‌رغم نبود گزارش شاهدان عینی و مورخان معاصر تهاجم افاغنه، همواره محققان و پژوهشگران تاریخ، نابودی دفاتر دیوانی را به حمله افاغنه نسبت می‌دهند، در حالی که بخشی از علل چنین اقدامی را باید در روحیات ماجراجویانه حکمرانان و منفعت‌طلبی عناصری دید که منافع خود را در نابودی این دفاتر می‌دیدند و همچنین نباید بی‌مبالاتی فرمانروایان و حکمرانانی را که تعلق خاطری به آثار و اسناد تاریخی نداشتند، در این مورد دست کم گرفت.»
گذشته از این، آنچه که آرشیو عثمانی را به یکی از پربارترین آرشیوهای اسناد در دنیا تبدیل ساخته و مجموعه اسناد باقی مانده در ایران را بسیار محدود ساخته است، این است که حکومت عثمانی 625 سال بر گستره جغرافیای وسیعی که ذکر وسعت آن پیشتر در همین مطلب رفت حکمرانی می‌کرد.
وسعت سرزمین‌های تحت سلطه امپراتوری عثمانی در اوج قدرت، 5 میلیون و 200 هزار یعنی هم از منظر وسعت جغرافیایی و هم از منظر میزان تداوم، حکومت عثمانی قابل مقایسه با حکومت‌های ایران نیست. عثمانیان از پیش از حکومت تیموریان در ایران بساط حکومت خود را برافراشتند و با همه فراز و نشیب‌هایشان تا اواخر حکومت قاجار، قدرت را در سرزمینی وسیع در دست داشتند. این ثبات مهمترین عنصر شکل‌گیری آرشیو عظیم عثمانی است.
با این وجود از آغاز دوران قاجار تاکنون که بازه زمانی بیش از دویست و بیست ساله را شامل می‌شود، با توجه به ثبات نسبی حاکم بر پایتخت، امکان برای شکل دادن به آرشیو فراهم بوده است. آیا از آن زمان تاکنون به اندازه مقدورات، آرشیو قابل قبولی شکل گرفته است؟
نیاز به دفاتر دیوانی در دوران قاجار، در زمان آقامحمدخان احساس نمی‌شده است. پس از آقامحمدخان بود که به دلیل زیاد شدن مشاغل و تعدد حقوق‌بگیران و... نیاز به دیوان احساس شد. در دوران فتحعلی شاه به دلیل فراوان شدن رفت و آمد به کشورهای اروپایی، مقوله اصول اداری و بایگانی در ایران جدی گرفته شد. از جمله ابتکارات عباس میرزا تمرکز امور مالیاتی و دیوانی در یک دفتر خاص به نام «دفتر اداره بیوتات» بود. در این دفتر اسناد و مکاتبات و سواد فرمان‌ها نگهداری می‌شد.
مشیرالدوله آرشیو سیاسی وزارت خارجه را شکل داد
علاوه بر این از زمان ناصرالدین شاه در وزارت امور خارجه مقوله آرشیو سیاسی جدی گرفته شد و از زمان میرزا نصرالله مشیرالدوله اسناد دیپلماتیک به سبک کشورهای اروپایی آرشیو شدند.
روند آرشیو تا زمان مشروطه به معنای دقیق کلمه جدی گرفته نشده بود. در سال‌های 1280 تا 1309 هیاتی فرانسوی و بلژیکی طرحی را برای اصلاح نظام بایگانی کشور اجرا کردند و به دنبال آن از 1309 شمسی هیئت وزیران مصوبه‌ای درباره جمع‌آوری اسناد و ایجاد «مرکز اسناد دولتی» تصویب کرد.
به عبارتی، سابقه گردآوری متمرکز اسناد با این ایده که آیندگان از آنها در زمینه پژوهش بهره ببرند، کمتر از نود سال قدمت دارد و هر چه سند پیش از آن باقی مانده، به صورت غیرسیستماتیک و اتفاقی به دست ما رسیده است. به عبارتی، روندی که در عثمانی از زمان سلطان سلیمان قانونی آغاز شده بود، در ایران مدتی پس از شکل‌گیری حکومت پهلوی آغاز شد.
اگر سازمان اسناد ما نحیف است به دلیل بی‌توجهی صدها ساله ما به مقوله سند بوده است. این بی‌توجهی آنگاه خنده‌دار می‌شود که بدانیم اطلاعات ما از ریز روندهای موجود در دربار هخامنشیان با توجه به اسناد کشف شده در تخت جمشید، از اطلاعات‌مان درباره روندهای موجود در بسیاری از دربارهای سلاطین در دوران ایران اسلامی بیشتر است.
نظرات