به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) نشست نقد و بررسی کتاب «فلسفه فضای مجازی» با حضور سید سعیدرضا عاملی مولف کتاب، احسان شاه قاسمی و حمیده مولایی سه‌شنبه سوم مهرماه در سرای اهل قلم موسسه خانه کتاب برگزار شد.

سید سعیدرضا عاملی، رئیس دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران در این نشست با طرح این سوال که آیا ذات متفاوتی در فضای مجازی در مقایسه با فضای واقعی وجود دارد گفت: اگر به این سوال پاسخ مثبت دهیم باید بگوییم دو فلسفه متفاوت داریم یکی معطوف به فضای واقعی و دیگر معطوف به فضای مجازی. اما باید در نظر داشت که همه این عوالم در جهان هستی هستند و ما نمی‌توانیم فضای مجازی را از کره زمین خارج کنیم اما از یک منظر این دو عالم واقعی و مجازی از هم جدا هستند بدین معنی که ماهیت فضای فیزیکی و مجازی با هم متفاوت است.
 
وی ادامه داد: جامعه فیزیکی یک پدیده شی‌ای محسوس است و دارای فیزیک ما به ازای عینی است ولی جامعه مجازی ماهیت عددی دارد و می‌توان از آن با عنوان ذات دیجیتال یاد کرد.
 
این استاد دانشگاه در همین باره توضیح داد: ذات دیجیتال هم صفر و یک است در حالی که امر فیزیکی تغییراتی است که معطوف به عینیت‌های فیزیکی است اما اینجا پدیده دیجیتال است و به الگوریتم‌ها وابسته است. به طور مثال کتاب فیزیکی دارای عناصری مانند کاغذ، جوهر، زینک، فیلم و ... است اما وقتی دیجیتال می‌شود می‌توانید درون آن تغییراتی را ایجاد کنید.
 
عاملی با بیان اینکه فلسفه اسلامی برگرفته از فلسفه ارسطویی است که موضوع فلسفه را وجود می‌داند عنوان کرد: فلسفه اینجا قدرت بالایی دارد، چون هستی‌شناسی نگاه فلسفی را می‌سازد و می‌تواند باعث شود منطق این محیط را درک کند. برخی فلسفه را دانش ذهنی می‌دانند به همین دلیل آن را کاربردی ندانسته و می‌گویند پیامد علمی ندارد در حالی که این گونه نیست و اگر کسی ماهیت هستی مجازی را درک کند و تمایز آن را با فیزیک بداند می‌تواند یک نظام حکمرانی جدید تعریف کند.
 
وی اضافه کرد: تیلور می‌گوید وجود مجازی همه جا حاضر است و این وجود باعث، «همه جا همسایه شدن» جهان شود و فرهنگ‌ها حرکت کنند.
 
عاملی در بخش دیگری از سخنانش درباره پدیده «کسی بودن» سخن گفت و افزود: در گذشته «کسی بودن» معنادار نبود چون هنجارهای اجتماعی و نظام سیاسی اجازه بروز به فرد نمی‌داد اما اکنون با شکل‌گیری فضای مجازی مفهوم کسی بودن شکل گرفته است. کسی بودن در مقابل هیچ کس! در نظام‌های توتالیتر کسی بودن معنا ندارد چون اراده پادشاه و حکمران بر همه چیز مستولی دارد و جامعه هم هنجاری است اما هر چه پیشتر می‌رویم توسعه ارتباطات از طریق فضای مجازی موجب شده کسی شدن توسعه پیدا کند! اکنون هم کسی بودن به همه توسعه پیدا کرده است در حالی که در گذشته چنین چیزی وجود نداشته و هنجارهای اجتماعی یا ارزش‌های دینی آن را کنترل می‌کرد.
 
وی با بیان اینکه نگاه فلسفی به فضای مجازی قاعده‌ها را به ما می‌آموزد یادآور شد: چون فلسفه دانش کلی است و تلاش می‌کند قواعد را در بیابد. اگر فضای مجازی را ادامه ذهن بدانیم و آن را فرامکان، فرا زمان و... در نظر بگیریم از این منظر می‌توان برای آن قدمتی در نظر گرفت و اگر کسی بخواهد فلسفه ذهن را بنویسد در ادامه آن می‌تواند از فلسفه فضای مجازی سخن بگوید.
 
وی با تشریح فصول پنج گانه کتاب توضیح داد: در بخش مقدمه و فصل نخست موضوعات هستی‌شناسی و رویکردهای موجود به موضوع کتاب از نگاه فلسفه قاره‌ای و ... مورد بررسی قرار می‌گیرد. در فصل دوم عناصر پایه‌ای فلسفه فضای مجازی مورد توجه قرار گرفته است. در این فصل به این موضوع پرداخته شده که باید به سراغ دانشی برویم که زیرساخت فضای مجازی را تشکیل داده است از جمله فلسفه هوش مصنوعی.
 
وی افزود: در فصل سوم نیز بحث هستی‌شناسی فضای مجازی طرح شده است. در فصل‌های بعدی نیز به پارادایم دوفضایی شدن می‌پردازیم و مبنای آن که می‌گوید ما فضای مجازی را منهای فضای واقعی نمی‌توانیم فهم کنیم.
 
عاملی در بخش دیگری از سخنانش با بیان اینکه در کشور ما نگاه آسیب‌گرا موجب شده تا بیشتر به آسیب‌های فضای مجازی پرداخته شود چراکه همیشه یک نگاه نگران کنترلی بر فرهنگ وجود دارد و معتقد است باید به چالش‌های فضای مجازی بیشتر توجه کرد. در حالیکه فضای مجازی در ایران می‌تواند به دلیل ساختار الگوریتمی آن جلوی فساد را بگیرد.
 
به گفته این استاد دانشگاه تهران، این فضا می‌تواند جلوی تخریب محیط زیست را بگیرد در حالی‌که مزایای آن نادیده گرفته شده است. اکنون کشوری مانند هلند شهر مجازی آمستردام را ایجاد کرده و حتی امروز از این مباحث عبور کرده و به شهر سبز رسیده است.
 
وی با اشاره به اینکه البته ما در ایران به موفقیت‌هایی بزرگی در این حوزه هم رسیدیم گفت: به طور مثال ایران یکی از پیشروترین کشورها در ارائه خدمات الکترونیک بانک‌هاست یا در حوزه استفاده از کارت سوخت‌ به موفقیت‌هایی رسیدیم. پروژه شبکه ملی اطلاعات نیز یکی از اقدامات بزرگ در این حوزه می توانست باشد که متاسفانه از آن سوبرداشت شد و به غلط اینترنت ملی معرفی شد در حالی که ماحصل این پروژه می‌توانست ماندگاری و ذخیره دادها و اطلاعات در فضای مجازی باشد. به طور مثال در یکی از جنگ‌ها در اثر حمله اینترنتی تمام دستگاه‌های خدمات الکترونیک بانک‌ها غیرفعال شد در حالی که با داشتن شبکه ملی اطلاعات این داده‌های بانکی می‌توانست حفظ شود.
 
عاملی در پایان سخنانش گفت: اکنون نیز در شورای عالی فضای مجازی صحبت از استاندارد کردن داده‌های مجازی است بنابراین اگرچه کارهای زیادی در ایران انجام شده اما هنوز راه نرفته بسیار است چون به طور مثال در هلند در سال 2003، نزدیک به 50 درصد از بودجه سرمایه‌گذاری ملی به حوزه فناوری اطلاعات اختصاص یافته در حالی که این رقم در ایران به 75 صدم یک درصد هم نیز نرسیده است.
 
حمیده مولایی نیز در بخش دیگری از این نشست با بیان اینکه تاکنون کتابی با موضوع فلسفه فضای مجازی نداشتیم بیان کرد: به موازات رشد و توسعه اینترنت، افزایش مطالعات مربوط به فضای مجازی را داشتیم. بسیاری از این پژوهش‌ها به جنبه‌های مثبت و منفی فضای مجازی می‌پردازند اما عملا به دیدگاه و رویکردهایی که پشت این سخنان هستند پرداخته نمی‌شود و رویکردهای نظری به فضای مجازی کمتر وجود داشت.

وی ادامه داد: فصل نخست کتاب بسیار خوب رویکردهای مربوط به فضای مجازی را مطرح می‌کند به طور مثال وقتی از رویکرد جبرگرایانه به فضای مجازی سخن گفته می‌شود هیچ گاه استدلال‌ها شرح داده نمی‌شود اما در این کتاب این توضیحات وجود دارد و به طور مثال زمانی که در کشورهای عربی انقلاب‌های پیاپی به وقوع پیوست همگان از نگاهی اغراق آمیز به فضای مجازی سخن گفتند و حتی اینکه در کشور مصر فیس بوک ناجی ملت شد اما هیچ گاه دیدگاه نظری پشت این موضوع شرح داده نشده بود.
 
این دکترای ارتباطات و رسانه گفت: از سوی دیگر رویکرد ابزارگریانه که فضای مجازی را پدیده‌ای خنثی می‌داند و اختیار را به انسان می‌دهد  شرح داده نشده بود. رویکرد ابزار گرایانه می‌گوید که فضای مجازی کارکرد دولبه‌ای دارد و هم مثبت است و هم منفی! چون در این رسانه همه چیز در مشت مخاطب است و می‌تواند محتوا را موثر یا مخرب کند! باید در نظر داشت که می‌توان فضای مجازی را برای ایجاد وحدت و همدلی استفاده کرد به طور مثال برای نشان دادن حمایت از مردم بی گناه حمله تروریستی اخیر هشتگ‌هایی برای حمایت از مردم ایجاد شد.
 
مولایی با اشاره به بعد مثبت دیگر فضای مجازی توضیح داد: این فضا امکان انتقال بخش‌هایی از زندگی را می‌دهد و به همین دلیل بخشی از زمان‌هایی که بیهوده صرف می‌شود در این فضا ذخیره می‌شود! اگر افراد از خدمات دولت الکترونیک استفاده کنند می‌توانند از امکانات آن مانند کم شدن ترافیک و کاغذبازی بهره ببرند. بنابراین فضای مجازی این فرصت را داده تا زندگی مردم تسهیل شود.
 
وی با بیان اینکه فضای مجازی سبک زندگی مردم را تحت تاثیر قرار داده است و موجب پدیده‌هایی چون اعتیاد اینترنتی شده است عنوان کرد: امروزه صحبت از چالش‌های فضای مجازی گوی سبقت را از مزایای آن ربوده است چون ما به مخاطبان این حوزه آموزش ندادیم و تصور عام این است که می‌توان هر محتوایی را ارائه و آن را کنترل کرد. در حالی که این گونه نیست و یکی از بهترین راهکارهایی که در مواجه با این فضا وجود دارد آموزش مجازی و سواد اینترنتی است. همچنین توجه به گروه‌های هدف در فضای مجازی باید مورد توجه قرار گیرد چون سالم سازی این فضا بدون در نظر گرفتن نیازهای گروه‌های هدف محقق نمی‌شود.
 
شاه قاسمی نیز در بخش دیگری از این نشست گفت: ما نگاه فلسفی به امور نداریم و اگر هم داشته باشیم علاقه‌ای به تولید نداریم و تاسف اصلی این است که اگر علاقه‌ای به تولید داشته باشیم بیشتر درباره فلسفه فضای مجازی که از فلسفه غرب گرفته شده حرف می‌زنیم و به ایران توجه نداریم در حالی که خوب است از ایران حرف بزنیم. این کتاب تلاش کرده که درباره جامعه ایران حرف زند.
 
وی با بیان اینکه در این کتاب بیان شده فلسفه‌ای که مطرح می‌کنیم پاسخگوی نیاز ما نیست، گفت: همین موضوع باعث می‌شود از این فاصله بگیریم. این کتاب تلاش کرده که یک فلسفه بومی ارائه کند. ما حتی اگر به فلسفه علاقه‌مند باشیم اغلب فلسفه تکنولوژی را دوست نداریم در حالی که ما باید فلسفه تکنولوژی را مطالعه کنیم. اینکه ما هنوز روی نقاط مثبت و منفی فضای مجازی مشکل داریم نشان می دهد ما در این حوزه نقطه ضعف تئوریک داریم.

وی با تاکید بر اینکه بدون داشتن نگاه فلسفی نمی‌توانیم اثرات فضای مجازی را درک کنیم یادآور شد: کتاب از نردبان انتزاع استفاده می‌کند چون فلسفه پر از نظام‌های لاینحل است و از آن طرف ما فضای میدانی داریم که گم شدن در آن بدون نگاه فلسفی مرگبار است. بنابراین نویسنده از نردبان انتزاع در کتاب بالا و پایین می‌رود و اطلاعات میدانی را به فضای انتزاعی می‌برد و فلسفه پردازی می‌کند.
 
این دکترای ارتباطات و رسانه گفت: یکی از مشکلات ما این است که پلیس فتا در کشور با وجود اطلاعاتی که از این فضا دارد نگرش فلسفی ندارد و از سوی دیگر در دانشگاه‌ها داده و اطلاعات وجود ندارد و تنها نگرش فلسفی هست.
 
وی افزود: شاید به نظر بیاید که هر کسی می‌تواند درباره فضای مجازی بنویسد اما تعداد کتاب‌ها در این حوزه بسیار کم است و من حتی معادل این اثر، را در زبان انگلیسی پیدا نکردم.
 
شاه قاسمی با بیان اینکه چند مفهوم در کتاب شرح داده شده که بسیار مهم است، گفت: ما از مزایای فضای مجازی کمتر استفاده می‌کنیم و بیشتر به معایب و چالش‌های آن می‌پردازیم به طور مثال یکی از راهکارهای کاهش فساد این است که داد و ستدها در فضای مجازی صورت گیرد چون احتمال فساد در فضای واقعی بسیار زیاد است.

وی با اشاره به مباحث مرتبط با قدرت در فضای مجازی گفت: ما نمی‌توانیم فضای مجازی را کنترل کنیم بلکه با آموزش و تنظیم این فضا می‌توان کارهایی کرد و در سیاست‌ها نگاه فلسفی را به کار برد.
 
وی در پایان با اشاره به موضوع سرگرمی در فضای مجازی که در کتاب به آن پرداخته شده عنوان کرد: اما در کتاب به این موضوع بیشتر از بعد فایده به آن نگاه شده در حالی که مضرات آن در این باره بیشتر است به ویژه در زندگی کودکان استفاده بیش از حد از این فضا موجب شده تا خلاقیت و تخیل از کودکان گرفته شود. باید بپذیریم فضای مجازی و واقعی از هم جدا نیستند و باید ملاحظات این دو فضا را درک کرد.