اکنون که در آستانه برگزاری سومین طرح تابستانه کتاب هستیم، مطالعه آمارهای به دست آمده از آخرین طرح فصلی که همانا طرح عیدانه کتاب 1397 است، می‌تواند دستمایه ایجاد الگوهای مدیریتی جدیدی برای تداوم طرح‌های فصلی باشد:
آمارهای تجمیعی و تطبیقی عیدانه کتاب 1397
استان‌های کم‌برخوردار کدامند؟
مطابق با اطلاعات ثبت شده، مجموعا 727 کتاب‌فروشی از سراسر کشور در طرح عیدانه کتاب 1397 شرکت کردند. این طرح از 22 اسفند تا 15 فروردین‌ماه در استان‌ها و 25 اسفند تا 15 فروردین در تهران برگزار شد و جدول تجمیعی زیر، بیانگر تعداد کتاب‌فروشی‌های عضو در استان‌ها و شهرستان‌های کشور، میزان فروش و سهم یارانه هر استان است.
جدول-1
اگرچه از جدول بالا و توجه به درصد یارانه اختصاص یافته به هر استان، می‌توان استان‌های کم‌برخوردارتر از یارانه عیدانه کتاب را تشخصی داد، اما جدول زیر، به شکل اختصاصی‌تر و دقیق‌تری میزان برخورداری هر استان را با درنظر گرفتن میزان یارانه کل و جمعیت هر استان، مشخص کرده است.
جدول-2
مطابق با جدول فوق، استان‌های قم، اصفهان، سمنان، گیلان، کردستان، یزد، خراسان رضوی، همدان، مازندران، کرمانشاه، آذربایجان شرقی و مرکزی همگی بیشتر از سرانه مبتنی بر جمعیت خود که با تقسیم مبلغ کل یارانه طرح عیدانه بر جمعیت هر استان به دست آمده، یارانه به خود اختصاص داده‌اند. مثلا استان قم که 376 درصدِ سرانه مبتنی بر جمعیت خود را دریافت کرده؛ در واقع 3/76 برابر بیشتر از سرانه خود یارانه گرفته و... اما از ردیف‌های بعدی جدول بالا، از استان فارس و خراسان جنوبی گرفته تا انتها، کمتر از سرانه مبتنی بر جمعیت خود از یارانه عیدانه کتاب استفاده کرده‌اند؛ آنچنانکه مطابق با رتبه‌های پایانی جدول، استان‌های هرمزگان، سیستان و بلوچستان و خراسان شمالی به ترتیب تنها از 5، 7 و 13 درصد سرانه مبتنی بر جمعیت خود استفاده کرده‌اند. جالب آنکه در این جدول، تهران در جایگاه شانزدهم قرار گرفته و میزان فروش کتاب‌فروشی‌های پایتخت، 82 درصدِ سرانه مبتنی بر جمعیت تهران بوده است.
تعداد کتاب‌فروشی‌های هر استان
براین‌اساس می‌توان کم‌برخوردارترین استان‌ها در طرح عیدانه کتاب را از انتهای جدول اخیر و به ترتیبِ کم‌برخورداری، بازخوانی کرد: هرمزگان، سیستان و بلوچستان، خراسان شمالی، آذربایجان غربی....خراسان جنوبی و فارس. حالا برای اصلاح الگو‌ی تخصیص بودجه و برای اصلاح میزان بهره‌مندی استان‌های کم‌برخوردار چه راهکارهایی وجود دارد؟
از آنجایی که محل برگزاری و اجرای طرح‌های تخفیف، کتاب‌فروشی‌هاست، پس پیش‌زمینه برخورداری برابر استان‌ها و شهرستان‌ها از یارانه طرح‌های تخفیف، برخورداری برابر از کتاب‌فروشی به عنوان اصلی‌ترین زیرساخت لازم است. در ادامه، جدولی را داریم که نشان می‌دهد از هر استان (به تفکیک مراکز استان و شهرستان‌ها) چند کتاب‌فروشی در طرح عیدانه 1397 شرکت کرده است:
جدول-3
مطابق با این جدول، پایین بودن بهره‌مندی از سهمیه یارانه استان‌های کم‌برخوردار که در بخش قبلی گزارش مورد اشاره قرار گرفت، توجیه‌پذیرتر می‌شود؛ آنچنانکه طبیعی است وقتی از استانی مانند هرمزگان که یک میلیون و 776 هزار نفر جمعیت دارد، تنها دو کتاب‌فروشی؛ آن‌هم از مرکز این استان در طرح شرکت کرده‌اند، میزان بهره‌مندی این استان بسیار پایین باشد. این وضعیت برای سایر استان‌ها مانند سیستان و بلوچستان، خراسان شمالی و ... نیز قابل تعمیم است.
ظرفیت کتاب‌فروشی‌ها در میزان برخورداری استان‌ها
اما یکی از اقداماتی که می‌توان برای بالا بردن برخورداری استان‌های مختلف از طرح‌های تخفیف داشت، تقویت بنیه کتاب‌فروشی‌ها است. این کار البته خارج از چارچوب اجرای طرح‌های تخفیف فصلی خانه کتاب تعریف می‌شود اما توجه به آن می‌تواند به سایر سیاست‌های حمایتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، از جمله رویکرد معاونت امور فرهنگی این وزارتخانه در اعطای تسهیلات نوسازی و تجهیز کتاب‌فروشی‌ها (و البته تاسیس کتاب‌فروشی‌های جدید) مورد توجه قرار گیرد. بنابراین برای بررسی میزان توانمندی کتاب‌فروشی‌های عضو طرح عیدانه، خوب است سهم هر استان را بر اساس تعداد کتاب‌فروشی‌های عضو خود بررسی کنیم.
برای طراحی این جدول، مبلغ کل یارانه عیدانه کتاب که 25 میلیارد و 201 میلیون و 297 هزار و 869 ریال بوده است که اگر این رقم را بر تعداد کتاب‌فروشی‌های عضو و فعال این طرح تقسیم کنیم به عدد 34 میلیون و 664 هزار و 784 ریال به عنوان سهم میانگین برای هر کتاب‌فروشی می‌رسیم. حالا تعداد کتاب‌فروشی‌های هر استان را در این سهم میانگین ضرب می‌کنیم و حاصل را با میزان استفاده از یارانه‌های هر استان مقایسه می‌کنیم.
جدول-4
جالب است که در این جدول، جایگاه استان‌ها نسبت به جداول قبلی تحول قابل توجهی داشته و استان کرمانشاه در صدر قرار گرفته است. کتاب‌فروشی‌های این استان (10 کتاب‌فروشی عضو) توانسته‌اند به طور میانگین، دو برابر سرانه خود از یارانه استفاده کنند که این نشان از فعالیت بالای آن‌ها دارد. همچنین تنها کتاب‌فروشی‌های استان‌های کرمانشاه، گیلان، خوزستان، البرز، سمنان، مازندران، زنجان، آذربایجان شرقی، همدان، مرکزی، خراسان رضوی، اصفهان، فارس و گلستان توانسته‌اند عملکرد مثبتی(بیشتر از سرانه خود) در میزان فروش داشته باشند و تهران، همچون جدول-2 باز در جایگاه شانزدهم قرار گرفته است و کتاب‌فروشی‌های تهرانی نتوانسته‌اند به اندازه سرانه خود، از یارانه سود ببرند.
با توجه به انتشار آمار فروش تمام کتاب‌فروشی‌های عضو و فعال در طرح عیدانه کتاب از سوی خانه کتاب، این مقایسه را می‌توان حتی برای هر کتاب‌فروشی به شکل مجزا انجام داد تا ببینیم هر کتاب‌فروشی نسبت به سهم میانگین خود از یارانه، چقدر موفق و فعال بوده است. (آمار فروش کتاب‌فروشی‌های عضو را اینجا ببینید.)
کتاب‌فروشی‌های غیرفعال در عیدانه 1397
یکی دیگر از اقداماتی که می‌توان برای بالا بردن برخورداری استان‌های مختلف در طرح‌های تخفیف انجام داد و در کوتاه‌مدت شدنی‌تر به نظر می‌آید، شناسایی و ترغیب کتاب‌فروشی‌هایی است که به هر دلیل رغبتی به حضور و شرکت در طرح‌های تخفیف را ندارند. البته شاید تعداد این کتاب‌فروشی‌ها در مجموع، زیاد نباشد. بخشی از این کتاب‌فروشی‌ها هم قطعا شرایط عضویت را ندارند؛ مثلا به فروش کتاب‌های کمک‌درسی مشغولند و... اما با این حال شناسایی آن‌ها؛ خصوصا آن دسته از کتاب‌فروشی‌ها که در مناطق کم‌برخوردار مشغول به کارند و رفع موانع عضویتشان در طرح‌های تخفیف، می‌تواند راهگشا باشد. برای این کار، اولین اقدام این است که مسئولان سراغ کتاب‌فروشی‌هایی را بگیرند که در طرح عیدانه ثبت‌نام کردند، اما به هر دلیل فعالیتی در طرح نداشتند.
جدول-5
دو راهکار دیگر
به جز راهکارهایی که پیشتر به آن‌ها اشاره شد و به نظر می‌رسد بتوانند موثر واقع شوند، راهکارهای دیگری نیز ممکن است از سوی مسئولان خانه کتاب در دستور کار قرار گیرد تا برخورداری استان‌های مختلف در طرح‌های تخفیف وضعیت بهتری به خود بگیرد. مثلا افزایش ایام طرح برای مناطق کم‌برخوردار، راهکاری است که البته خانه کتاب در عیدانه 1397 نیز به نوعی آن را محک زد. البته این رویکرد به موازات راهکارهای دیگر، بیشتر جواب خواهد داد زیرا از یک‌سو محدودیت‌هایی برای افزایش ایام طرح وجود دارد و از سوی دیگر نمی‌توان در این شرایط چندان هم انتظار بالا رفتن میزان استقبال و فروش کتاب‌فروشی‌ها بود.
راهکار بعدی اما شاید افزایش درصد یارانه‌ای باشد که می‌شود به میزان فروش کتاب‌فروشی‌ها اختصاص داد. مثلا شاید بشود میزان تخفیف که 20 هزار تومان تا سقف 100 هزارتومان خرید است، به 30 هزار یا بیشتر افزایش داد تا قدرت خرید افراد ساکن در مناطق و شهرستان‌های کم‌برخوردار، بیشتر شود. اما برای اعمال این راهکار هم محدودیت‌هایی وجود دارد و به نظر نمی‌آید به خودیِ‌خود کارگر بیفتد.
ضرورت توجه به زیرساخت‌ها
تغییر الگوهای تخصیص یارانه به استان‌های مختلف، با رویکرد ایجاد عدالت فرهنگی و مبتنی بر ظرفیت‌های هر استان، اتفاق مثبتی است که می‌تواند در هر طرحی، از جمله طرح‌های تخفیف فصلی خانه کتاب صورت گیرد اما چنانچه در بخش‌های این گزارش نیز مورد اشاره قرار گرفت، عدالت فرهنگی در نشر کتاب و کتابخوانی تنها در صورتی محقق می‌شود که مسئولان از ارتقاء زیرساخت‌ها غافل نشوند. با این رویکرد؛ طرح اعطای تسهیلات تاسیس، نوسازی و تجهیز کتاب‌فروشی‌ها باید با سرعت بیشتری اجرایی شود تا زمینه گسترش بازار کتاب و کتابخوانی در کشور فراهم آید. در غیر اینصورت، تغییر پارامترهای تنظیم یارانه بین مناطق کم‌برخوردار و برخوردار، چندان راهگشا نخواهد بود. البته یادمان هست که ترویج کتاب و کتابخوانی؛ پیش‌درآمد تمام مباحث، جریان‌ها و اقدامات مدیریتی است.
نظر شما