وی دارای آثار در فقه، اصول، ریاضیات، نجوم، هیأت، حساب، معماری، مهندسی، عرفان، ادبیات، علوم غریبه و جز آن‌هاست و در تمام این رشته‌ها علاوه بر تالیف کتاب‌ها و رساله‌های ارزشمند، به تربیت شاگردانی همچون ملاصدرا، محمدتقی مجلسی و فیض کاشانی پرداخت.
یونسکو سال 2009 میلادی را سال شیخ بهایی اعلام کرده است و ایران هم به همین مناسبت کنگره بین‌المللی تشکیل داده است.
از «شرق الشمسین تا جامع عباسی»
مهم‌ترین کتاب فقهی شیخ بهایی «مشرق‌الشمسین و اکسیر السعادتین» در فقه استدلالی امامیه بر اساس کتاب و سنت است که شیخ بهایی تنها به نگارش باب طهارت آن توفیق یافته است. مقدمه مشروح و تفصیلی این کتاب درباره تقسیم احادیث و معانی اصطلاحات علم الحدیث و ارائه دلایل و وجوه جعل این اصطلاحات، به استقلال، از ارزش خاصی برخوردار است.
«جامع عباسی» که اولین و معروف‌ترین رساله‌های علمیه به زبان فارسی است و مکرر به چاپ رسیده و بزرگان شیعه بر آن حاشیه زده‌اند، یکی دیگر از آثار ارزشمند شیخ است.
«حبل‌المتین فی احکام احکام الدین» در فقه که تا پایان باب صلوه نوشته و طی آن بالغ بر یک هزار روایت را به‌عنوان مستندات احکام فقه تجزیه و تحلیل کرده است و مقدمه‌ای در درایه الحدیث با نام الوجیزه برآن نوشته است که بعدها به صورت تآلیفی مستقل معروف شده است.
«الاثنا عشریات» در فقه که نام پنج رساله فقهی است که هرکدام از آنها با عنوان الاثنا عشریه مشتمل بر چندین باب و هر باب منقسم بر دوازده حکم است و شیخ بهایی آنها را به تفاریق طی مدت سیزده سال تالیف کرده است و مجموعه آنها به الاثنا عشریات الخمس مشهور است.
«زبده الاصول» در اصول فقه که تا قبل از رواج کتاب‌های قوانین میرزای قمی و کفایه آخوند خراسان، از کتاب‌های درسی حوزه علمیه بود.
شیخ بهائی و علوم غریبه
شاید در میان حکیمان و عارفان مسلمان، هیچکس به اندازه شیخ بهایی به تبحر و مهارت در زمینه علوم غریبه مشهور نباشد. وی در «کشکول»، علوم را به دو بخش عمده تقسیم می‌کند: اول، علوم جلیه که همان دانش‌های متداول عقلی و نقلی است و دوم، علوم خفیه که عبارتند از پنج علم کیمیا، لیمیا، هیمیا، سیمیا، ریمیا، که به صیغه تخفیف «کله سر» خوانده می‌شود، و کتابی هم به این عنوان مورد استفاده او بوده است.
افزون بر این، فالنامه‌ای به شیخ بهایی منسوب است که استاد سیدعلینقی امین، آن را استنساخ و سپس تحریر و تهذیب کرده و آن فالنامه بعدها از سوی مرحوم محمد وجدانی چاپ شد. آن فالنامه شیخ بهایی با فال گرفتن‌های معمول از دیوان حافظ و یا مثنوی مولانا متفاوت است، یعنی در فالنامه شیخ بهایی، به عوض این که سرکتاب بگشایند، جوینده فال باید انگشت خود را بر روی حرفی از حروف آن صفحه بگذارد، تا جواب خود را با محاسبه حروف بعدی بیابد.
شیخ بهائی آثار فاخری نیز در زمینه نجوم دارد که از آن میان می‌توان به آثار زیر اشاره کرد: «خلاصه‌الحساب» تالیف 1005 قمری مشتمل بر یک مقدمه و 10 باب و یک خاتمه که به عربی و فارسی شرح بسیار بر آن نوشته شده است. این اثر شیخ به آلمانی نیز برگردانده شده است. شیخ بهایی از ریاضی دانان عصر خود بوده و علاوه برتالیف خلاصه الحساب که تا چند نسل پیش در حوزه‌های اسلامی، عمده‌ترین کتاب درسی در علم ریاضی محسوب می‌شد و نیز کتاب «بحرالحساب» که در خلاصه‌الحساب به آن ارجاع داده و رساله جبر و مقابله که نسخه‌ای از آن نزد سعید نفیسی موجود بوده، در کشکول هم مکرر مباحثی از علوم ریاضی ذکر کرده است.
«تشریح‌الافلاک» در علم هیئت و نجوم مشتمل بر یک مقدمه و پنج فصل و یک خاتمه که پس از خلاصه‌الحساب مهم‌ترین کتاب درسی از بین تالیف شیخ بهایی در حوزه‌های علمیه بوده است و عده‌ای از دانشمندان بر آن شرح نوشته‌اند. علاوه بر این کتاب، شیخ بهایی رساله‌هایی نیز در نجوم و هیئت اسطرلاب نوشته است که مخصوصا برای تعیین سمت قبله محل استفاده قرار می‌گرفته است، از جمله صحیفه اسطرلاب، ملخص فی‌الهینهف تضاریس الارض، شرح شرح چغمینی، شرح شرح قاضی‌زاده رومی، حبل‌المتین و رساله‌ای مستقل در قبله‌شناسی با عنوان «تحفه اهل ایمان فی قبله عراق العجم و خراسان» است که در آن نظریه محقق کرکی را که می‌پنداشت اهل عراق عجم و خراسان باید در موقع نماز ستاره جدی را بین الکتفین قرار دهند و لذا گمان آن که محراب‌های مساجد ایران، از قبله منحرف است، دستور تخریب محراب‌های موجود و تجدید بنای آنها را داده بود، رد کرده است.
تالیفات شیخ در حوزه معماری
آثار مهندسی، مساحی و معماری متعددی به شیخ بهایی منتسب است، اما طرح اغلب آنها را نمی‌توان با قاطعیت به او نسبت داد. مهم‌ترین و مشهورترین آنها به طومار شیخ بهایی درباره تقسیم آب زاینده رود به هفت قسمت برای محلات مختلف اصفهان و روستاهای مجاور مشهور است به «گزارش محمدباقر الفت» که اصل طومار را دیده از آثار شیخ بهایی نیست، زیرا که در صدر طومار مذکور تاریخ تحریر آن سال 923 قمری، یعنی سی سال پیش از تولد شیخ بهایی، ضبط شده است.
کشکول شیخ بهائی و ذکر مطالب تاریخی و ادبی
اثر معروف دیگر شیخ بهائی «کشکول» نام دارد که آن را پس از مخلات در مصر تالیف کرده است و مطالب عرفانی و تاریخی و ادبی و حتی علمی و ریاضی بی‌شماری اغلب از علمای اهل سنت در آن گنجانیده است. چنان که نخستین مطالبی که در این کتاب بدان‌ها آغاز کرده است، نخست نقل‌القولی از التفسیر الکبیر امام فخر رازی و دیگری مطلبی به نقل از احیاالعلوم ابوحامد غزالی است.
«مخلات» عنوان کتاب دیگری از شیخ بهائی است که شیخ آن را در جوانی تالیف کرده و به شرح آن چه در سرآغاز کشکول نوشته است، پیزهایی که دل خواهد و دیده را لذت دهد، به ویژه از تفسیر و تاویل و اخبار و آثار و مواعظ بهترین اقوال را برگزیده و در آن گنجانیده است.
«الفوایدالصمدیه» معروف به صمدیه در دستور زبان عربی که شیخ بهایی آن را برای برادرش عبدالصمد تالیف کرده و از کتب درسی درشمار جامع‌المقدمات است، اثر ارزشمند دیگری از شیخ به‌شمار می‌رود.
رساله «گربه و موش»
مهم‌ترین اثر منثور ادبی شیخ بهایی به فارسی پند اهل دانش و هوش به زبان گربه و موش است. این رساله از یک سو متاثر از «موش و گربه» منظوم عبید زاکانی و از سوی دیگر تاثیرگذار در رساله «منثور جواهر العقول» منسوب ملامحمد باقر مجلسی است.
نظر شما