کلیات جلسات چهار گفتوگو بر اساس چند محور اساسی سابقه خانوادگی، محل زندگی، فرزندان، ارتباطات خانوادگی و دوستانه، محور فعالیت‌های شخصی شامل دیدگاه‌ها، عبادات، روحیات فردی، اوقات‌فراغت، فعالیت‌های روزانه، محور فعالیت‌های سیاسی انقلابی و ارتباطات مختلف با بزرگان کشور، فعالیت‌های اجتماعی، مذهبی عام‌المنفعه و جایگاه وی در بعد از انقلاب اسلامی است که محتوای این محورها در طی چهار گپوگفت دوستانه به صورت پراکنده آمده است.
سوال اساسی درباره نگارش این کتاب این است که مصاحبه‌کننده کتاب به دنبال چه هدفی از انجام آن است؟ و چه نوع اطلاعاتی از زندگی آیت‌الله را می‌تواند پوشش دهد؟ آیا چنانچه مصاحبه‌کننده در مقدمه مطرح کرده توانسته بخش‌هایی از ناگفته‌های زندگی ایشان را مطرح کند؟ سبک و سیاق پرسش‌ها به خاطره‌نویسی شبیه است یا به تاریخ شفاهی؟ میزان آشنابودن مصاحبه‌شونده چه تاثیری بر روند مصاحبه و انتشار داشته است؟
ساختار کتاب از دو بعد بیرونی و درونی قابل بررسی است. طراحی جلد کتاب از نقاط قوت آن است و می‌تواند برداشت‌های متفاوتی را به خواننده منتقل کند. عکس‌های کتاب متنوع اما بی‌کیفیت چاپ شده و برخی از آن‌ها شناسایی نشده‌اند. عکس‌ها و اسناد ربط وثیقی به محتوای کتاب ندارد و بعضا در موضوعاتی است که ممکن است در کتاب به آن‌ها اشاره‌ای نشده باشد، اسناد آورده شده نیز درباره فعالیت‌های انقلابی وی است که بخش کوچکی از کتاب را شامل می‌شود. کتاب نمایه محتوایی و ضمائم ندارد و گویاسازی محتوایی بعضا رجالی و یا مکانی ندارد و فقط در مواردی در خود متن اصلی در قالب سوالات درون متنی این امر انجام شده است.
محتوای کتاب حاصل چهار مصاحبه است که عنوان ندارد و تاریخ مصاحبه‌ها با توجه به این که در فواصل طولانی مدت صورت گرفته، مشخص نیست. درباره روش تدوین و میزان دست برده شدن در محتوای خام اولیه توضیحی داده نشده و مصاحبه‌شونده خود وظیفه تدوین‌گری را نیز به عهده داشته است. یکی از مولفه‌های مهم در گفت‌و‌گوی تاریخ شفاهی روابط میان مصاحبه‌شونده با مصاحبه‌کننده و نوع نگاه حاکم بر کلیت انجام مصاحبه است. رجایی به عنوان مشاور مصاحبه‌شونده ضمن داشتن اشراف اطلاعاتی بر محتوا، رابطه صمیمی نیز با وی دارد که در نوع سوالات و پرسش‌های حاشیه‌ای مشخص است منتهی این موضوع به عنوان یک آسیب نیز می‌تواند مطرح شود، زیرا نگاه احترام‌آمیز در پرسش سوالات و تا حدی بالا دستی باعث می‌شود تا سمت و سوی کار از یک گفت‌و‌گوی دو جانبه به سمت گپ و گفت خبری گرایش داشته باشد.
در یک مصاحبه نوع سوالات باز و بسته بودن آن و شکل پرسیدن در خروجی کار اثر مستقیم دارد. ترکیب سوالات این کتاب تلفیقی از پرسش‌های باز و بسته است. گاهی سوالات تاکیدی و کوتاه و در جایی جنبه توضیحی به خود می‌گیرد و در چند خط ارائه می‌شود که بعضا متن اصلی را از یکدستی محتوایی خارج و تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. با توجه به طول زمانی مصاحبه گاهی پرسش‌ها در جلسات گفت‌و‌گوی مختلف تکراری است و مشخص است که برای مصاحبه‌گر انجام مصاحبه بر هر امر دیگری ارجحیت داشته است.
محتوای کتاب نشان می‌دهد که هدف از نگارش آن ارائه شرح زندگی کاملی از آیت‌الله نیست بلکه تاکید بر موارد خاص است و گاهی این نگاه را به خواننده تلقین می‌کند که کتاب بیشتر از آن که به دنبال توصیف و تشریح باشد به منظور روشن‌سازی، پاسخگویی به برخی ابهامات به صورت غیر رسمی نوشته شده است که در کنار تاکید بیش از حد بر سابقه خانوادگی و محیط زندگی، نوع ارتباطات با رجال مهم، اطلاعاتی درباره ویژگی‌های شخصی فرزندان و سبک زندگی فردی در کنار طرح جلد می‌تواند گویای برخی مسائل باشد.
این کتاب را نمی‌توان یک تاریخ شفاهی نامید، اما همان‌طور که رجایی در مقدمه آورده یک گفت‌و‌گوی صمیمی است و البته دربرگیرنده برخی اطلاعات مهم که در جای دیگر ذکر نشده است. یکی از ویژگی‌های محتوا نگرش و تفکر مصاحبه‌شونده است که در قالب کلمات صریح، ساده و بی‌آلایش، دقیق و فارغ از نگرانی از مخاطبان بالقوه و بالفعل آن در جملات عادی بیان شده است، لحن و اطلاعاتی که که کمتر افرادی در سطح وی در تاریخ معاصر حاضر به بیان آن شده‌اند. در مجموع با توجه به سابقه اطلاعات و بیش از چند دهه فعالیت آیت‌الله رفسنجانی این کتاب اشاره مختصری است به برخی از زوایای خاطرات وی و جا دارد تا با تلفیقی از این گونه اطلاعات، یادداشت‌های روزنوشت و اسناد و مدارک در دوره‌های مختلف مجموعه چند جلدی درباره ایشان تدوین شود.
نظر شما