خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- هر دیاری و سرزمینی با سنت‌ها و آیین‌های شناخته می‌شود ایران نیز با نوروزش شناخته شده است؛ نوروزی که هر چه در آن بکاوی باز هم نکته و سخن جدیدی برای گفتن دارد. شاید این ویژگی نوروز باعث شده تا هر سال پژوهشگرانی بخواهند از دریچه قلم و نگاه خود آن را جستجو کنند و نادیده‌هایش را بر همگان عیان سازند چنان‌که سیداحمد محیط طباطبایی نیز معتقد است هیچگاه پژوهش در نوروز به پایان نخواهد رسید و قلم هر پژوهشگری روایت خود را از نوروز خواهد نوشت.

آقای محیط طباطبایی لطفا به عنوان پرسش نخست بگویید دلیل ماندگاری نوروز از منظر شما چیست؟

نوروزی که امروز ایرانیان با آمدن بهار جشن می‌گیرند در واقع از زمان ملکشاه سلجوقی ثابت شد. البته این جشن در تقویم ایران باستان ما بوده، اما پیدایی نوروز در ماه دیگری بوده است، از طرفی جشن‌های آغاز بهار، جشن‌های طبیعی است که در نیم‌کره شمالی به مناسبت پایان فصل سرما برگزار می‌شود و به دلیل شب و روز و اعتدال ربیعی و آنچه اقلیم منطقه در نیم‌کره شمالی در منطقه معتدل است، استقلال پیدا کرده اما از بین نرفته که بخواهد این جشن متوقف شود و به ویژه برای مردمانی که کشاورز، باغبان، گله‌دار و به عبارتی عشایر هستند، تقویم شمسی از آغاز فصل بهار و پایان زمستان اهمیت بسیاری دارد و این امر باعث شده این سنت در این منطقه از جهان باقی بماند. در واقع مکان آغاز تمدن و شروع مدنیت بشر به همین نواحی برمی‌گردد.

البته همان‌طور که اشاره شد مناسبت‌های مختلفی در ایام سال در دوران عیلامی‌ها و بین‌النهرینی‌ها درباره پایان زمستان و آغاز بهار وارد شده و مانند هر سنت ملموسی در طی زمان و گذشت قرن‌ها و هزاره‌ها دائم در بده و بستان و تغییر و تحول بوده است و آن‌چه امروز به نام جشن نوروز وجود دارد نتیجه همه آن تعاملات فرهنگی است که در منطقه ایران صورت گرفته و به صورت امروزی رواج پیدا کرده است. اگر بخواهیم با نگاه جزئی به کلیات نوروز نگاه کنیم باید بگوییم هر بخش برآمده از چه فرهنگ ویژه و خاصی است که وارد این سنت شده است. به همین علت عید نورزوی که امروزه آن‌را جشن می‌گیریم مانند آئینه تمام‌نمایی است که همه گروه‌های فرهنگی کشور خودشان را در آن پیدا می‌کنند و می‌بینند از این لحاظ سفره نوروز سفر گرد آمدن همه کسانی است که به نوعی ایرانی بودن خودشان را محترم می‌شمارند و به آن عشق می‌ورزند. در واقع می‌توان گفت نماد فردی که فرهنگش ایرانی است در اعتقاد و باور  نوروز است؛ به طوری‌که می‌توان برگزاری نوروز را از نشانه‌های ایرانی بودن یک قوم به شمار آورد.
 
همان‌طور که در سخنان‌تان هم اشاره کردید نوروز با ایرانی بودن رابطه مستقیمی دارد. حال پرسش من این است که نوروز با همه مولفه‌هایی که برشمردید چه نقشی در هویت ایرانیان دارد؟

نکته مهم درباره خاستگاه نوروز و سنتی مانند سفره پهن کردن است، این سنت یکی از مفاهیم عشایری است و فلسفه این سفره بر آن بوده که خانواده و ایل برگرد آن می‌نشستند و غذا را میل می‌کردند و یکی از نشانه‌های نزدیکی افراد به یکدیگر این است که از غذای یکدیگر بخورند و همسفره شدن نشانه شراکت، تعامل و همزیستی میان مردم است و به همین دلیل سفره جدای از مفهوم کاربردی و مادی آن، مفهوم معنوی آن بسیار مهم‌تر است که در فرهنگ ما نهفته است. به همین دلیل سفره یک مفهوم غیرملموس دارد و در فرهنگ نوروزی نیز یک نماد غیرملموس به شمار می‌آید. به این معنی همه آنهایی که در جهان به دور یک سفره جمع می‌شوند با یکدیگر آن اشتراک و وفاق را پیدا می‌کنند که نوروز عیدی فرامذهبی با باورهایی ویژه است و به همه آدم‌هایی که در این جغرافیای تاریخی زندگی می‌کنند، تعلق دارد.
 
به نظر شما آیا جنبه شادی‌آفرینی نوروز باعث گرایش نسل جوان به آن شده است؟
 
به نظرم نسل جوان ما به آئین عزاداری مانند عاشورا نیز گرایش دارند. اتفاقا دو موقعیت نوروز و عاشورا در ایران وجود دارد که مردم ما در آن به مسقط‌ الراس یا مکان اصلی خود برمی‌گردند. هنگامی که زمان این دو واقعه فرا می‌رسد هر فردی به شهر، زادگاه و خانواده خویش برمی‌گردد و این دو واقعه نشانه مهمی در میان ایرانیان اکثریت امروز است. به ویژه نوروز به دلیل آن نماد فرامذهبی که از آن برخوردار است نشان از وجه فرهنگی پررنگ ایرانی دارد. از طرف دیگر عید غدیرخم، در تقویم شمسی برابر با روز عیدنوروز است و برای شیعیان یک عید مضاعف است که نوروز را با عید غدیر برگزار می‌کنند. جالب است بدانید که همه رویدادهایی مهمی که بر انسان یا بشر رخ داده به نوعی افراد آن‌را متصور در نوروز می‌دانند. به ساحل رسیدن کشتی نوح، هبوط انسان و ... را در نوروز می‌بینند. از طرفی حضرت امام جعفر صادق (ع) نیز می‌گوید نوروز روز بسیار بزرگی است که اعراب فراموش کردند و ایرانی‌ها به یاد سپردند و این دعایی که ما سال نو در سفره هفت سین زمان تحویل سال نو می‌خوانیم دعای منسوب به امام ششم است.
 
چه بهره‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی می‌توان از نوروز گرفت؟

نوروز مردم را به هم نزدیک می‌کند، وفاق می‌آورد و آنها را به زادگاه و قلمروشان برمی‌گرداند در عین حال نباید فراموش کنیم که مسافرت در نوروز جنبه اصلی آن نیست بلکه سفری جزو رسوم نوروزی است که فرد را به زادگاهش برساند؛ به عبارتی فردی که اهل رشت است و در تهران زندگی می‌کند در زمان تعطیلات به زادگاهش و نزد خانواده می‌رود. به همین دلیل است که سازمان میراث فرهنگی و جهانگردی مسافرت‌های نوروزی را نباید جزو کارنامه خودش به شمار بیاورد زیرا مسافرت‌های این چنینی جزو آئین‌های نوروزی هستند. به هر شکل عید و مسائل مختلف آن به عنوان یکی از امور مهم پایان سال است که مردم با فرا رسیدن آن غم‌ها و ناراحتی‌ها را کنار می‌گذارند و دشمنی‌ها و قهرها را نیز فراموش می‌کنند.

برای مثال در مراسمی که در چهارشنبه آخر سال برگزار می‌شود که نام آنرا قاشق‌زنی می‌گذارند. در واقع نوعی آشتی بین گروه‌هایی است که از همدیگر دچار کدورت و جدایی پیدا کردند. به هر صورت این را فراموش نکنید که نوروز یا ماه فروردین بخش عمده آن متعلق به فروهر یعنی مردگان است که این اعیاد نسبتی با آئین مردگان دارد و برای همین نوروز یعنی وصل شدن به نیاکان و پدران. از این منظر نوروز جنبه هویت، وفاق ملی و صلح‌طلبی دارد. در واقع اگر از منظر خانواده به آن بنگریم به منزله اصلاح رفتارهای خانواده است و اگر در سطح بالاتر نگاه کنیم میان مردم یک شهر نیز وفاق به وجود می‌آورد. این وفاق در سطح ملی نیز بازتاب دارد که می‌تواند به همزیستی میان ملل منجر شود و جنبه صلح داشته باشد.
 
در پژوهش‌هایی که در سال‌های اخیر درباره نوروز انجام شده چه کتاب‌هایی درباره آن تالیف شده که به مطالب و نکات تازه‌ای از این آئین توجه کرده است؟

از اسفندماه سال 77 که در میراث فرهنگی نخستین همایش بین‌المللی نوروز را جشن گرفتیم تا کنون چهار دوره از آن برگزار شده که هر دوره مجموعه مقالات نفیس و مهمی در این رابطه منتشر شده است که این مجموعه مقاله‌ها دستاورد آخرین پژوهش‌ها و تحقیقات درباره نوروز است. البته پژوهشگاه میراث و به ویژه پژوهشگاه مردم‌شناسی فعالیت زیادی در سال گذشته در رابطه با پرونده ثبتی نوروز با کشورهای همجوار داشته است.
 
فکر می‌کنید در حوزه نوروز چه بخش‌هایی از آن مورد پژوهش جدی قرار نگرفته و نیاز است بر آن پژوهش شود؟

فراموش نشود هیچ موضوعی وجود ندارد که بگوییم دیگر نیاز به پژوهش در این موضوع نیست زیرا هر پژوهشگری از زاویه دید، تفکر و تامل خود به موضوع نگاه می‌کند که حاصل آن بحث جدیدی است و به همین دلیل درهای پژوهش همیشه باز است و برای تحقیق پایانی متصور نیست زیرا هیچگاه دو پژوهش شبیه هم نیست؛ البته پژوهشی که از اصالت برخوردار باشد. به همین دلیل است که سال‌ها و قرن‌هاست که درباره همه مسائل پژوهش می‌شود و هر پژوهش نظر جدیدی ارائه می‌دهد.

ما امسال بر عروسک‌های نوروزی کار کردیم که در این رابطه تحقیقی انجام نشده بود این عروسک‌ها شامل تکم، اسب و بز چوبی و سایر عروسک‌هایی است که امروزه وارد آئین نوروزی از جمله حاجی فیروز شده و می‌بینید که امروزه آن را بر پای سفره هفت‌سین می‌گذارند.  
 
در حال حاضر مشغول به چه پژوهش درباره چه موضوعی هستید؟

بنده پژوهش‌های مختلفی را دنبال می‌کنم و به ویژه بر توسعه پایدار و میراث فرهنگی تمرکز دارم و نقش میراث فرهنگی در توسعه را دنبال می‌کنم و معتقدم که ما هر چه از میراث فرهنگی دور شویم باعث خسران و زیان کشور است و انطباق‌مان با هویت فرهنگی تاریخی کشورمان سود اقتصادی، معنوی و پیشرفت کشور را به دنبال خواهد داشت.