خانواده آجیلها دسته‌ای از میوه و دانه‌های خوراکی با پوسته سخت هستند که از درختان با دانه ناشکوفا و باز به‌عمل می‌آیند. آجیلها یک منبع مهم غذایی برای انسان هستند که در منابع کهن و جدید طب سنتی درباره خواص و طبیعت آنها نکات بسیاری ذکر شده است.
در این گزارش با محوریت کتاب‌های طب سنتی و متون جدید، خواص دارویی و غذایی چهار مغز اصلی آجیل شامل پسته، بادام، فندق و گردو مورد بررسی قرار گرفته است.
پسته بین آجیلها یکی از بهترین منابع پتاسیم
پسته به زبان سریانی «بستی» به عربی «فستق» به یونانی «بسطاقیا» نامیده می‌شود و نام علمی آن pistacia vera است. درخت پسته نخستین‌بار در ترکیه و ایران یافت شد؛ در آن زمان، پسته غذای اشراف بود. این دانه به دلیل شکلش به آجیل خندان معروف شد. پسته به عنوان یک ماده غذایی گیاهی و نیروبخش، دارای خواص درمانی بسیاری است.
در متون طب سنتی ذکر شده که پسته دو نوع جبلی (وحشی و خودرو) و بستانی دارد که نوع دوم از پسته جبلی درشت‌تر است. افغانستان، سوریه، نواحی مدیترانه، کالیفرنیای آمریکا و ایران (رفسنجان، دامغان، خراسان و قزوین) از نواحی پرورش درخت پسته است.
پسته در متون کهن و منابع جدید طب سنتی
متون طب سنتی ایران، مزاج مغز پسته را گرم‌‌تر از گردو می‌داند و در مجموع به درجه دوم گرم و خشک برای پسته قائل شده‌اند. ولی برخی از این متون تا سوم گرم و سوم خشک نیز برای پسته درنظر می‌گیرند.
از جمله مهم‌ترین آثار کهن طب سنتی که بخش‌هایی از آنها به معرفی ویژگی‌های طبی و دارویی و خواص پسته اختصاص دارند می‌توان به جلد دوم «قانون» ابن سینا، «مخزن‌الادویه» عقیلی خراسانی، «تحفه» حکیم مومن، «اختیارات بدیعی» علی‌بن حسین انصاری شیرازی و جلد دوم «الاغراض الطبیهٔ و المباحث العلائیهٔ» سیداسماعیل جرجانی اشاره کرد.
جلد نخست «گیاهان دارویی» نوشته علی زرگری و «پاسخ به سوالات - آنچه که یک باغدار پسته باید بداند» اثر علی‌اصغر امیرکافی نیز دیگر منابع طب سنتی هستند که در آنها به پسته پرداخته شده است.
برتولد لوفر، ایران‌شناس آمریکایی در کتابی که در سال 1926 درباره ایران منتشر کرده، گفته است: «پسته از ادوار باستان در ایران حایز اهمیت بوده و لفظ پسته در زبان‌های یونانی، لاتین و سایر زبان‌های اروپایی از نام پسته ایرانی گرفته شده است. نام این درخت در پارسی قدیم پیستاکا و در پارسی میانه یا پهلوی پیستاک بوده است و در پارسی امروز پسته تلفظ می‌شود.»
خواص درمانی پسته
پسته در مقایسه با دیگر آجیلها، مقدار کمی کالری دارد، بدون کلسترول بوده و دارای مقدار کمی چربی اشباع است؛ چربی یک منبع انرژی برای کمک به جذب ویتامین‌های A، E، D و K است.
این دانه یکی از بهترین منابع پروتئین گیاهی و دارای مقدار زیادی فیبر است که به هضم مواد غذایی کمک کرده و کلسترول و قند خون را تنظیم می‌کند.
پسته بین آجیلها، یکی از بهترین منابع پتاسیم است. پتاسیم موجود در پسته، به تعادل مایعات بدن کمک می‌کند، ضربان قلب را تنظیم و برای کاهش فشارخون نیز بسیار مفید است. این دانه خوراکی دارای فسفر بوده که در ساخت استخوان‌ها و دندان‌ها نقش دارد، جلوی خستگی و ضعف را می‌گیرد و برای تقویت عضلات بدن مفید است.
پسته مقداری منیزیم و روی نیز دارد که منیزیم یکی از مهم‌ترین عناصر معدنی برای تبدیل غذا به انرژی است که ضربان قلب را تنظیم و از گرفتگی عضلات جلوگیری می‌کند و روی نیز برای تقویت پوست، مو و ناخن بسیار مهم است. پژوهشگران آهن موجود در پسته را برای سرگیجه، خستگی، رنگ‌پریدگی و کم‌خونی مفید می‌دانند.
پسته دارای ویتامین‌هایB6 ، B1 و E بوده و در بین آجیلها دارای بیشترین آنتی‌اکسیدان است که تقویت سیستم ایمنی بدن، سلامت چشم و جلوگیری از خستگی و استرس و نیز جلوگیری از تخریب سلول‌ها را برعهده دارد.
پسته نیز مانند دیگر دانه‌ها، از بیماری‌های قلبی جلوگیری کرده و باعث عملکرد درست مغز می‌شود و شخص را آرام می‌کند. این آجیل می‌تواند جلوی پیشرفت بیماری‌های مزمن از قبیل سرطان را بگیرد.
متون طب سنتی ایران مزاج مغز پسته را گرم‌‌تر از گردو می‌دانند و در مجموع به درجه دوم گرم و خشک برای پسته قائل شده‌اند ولی برخی از این متون تا سوم گرم و سوم خشک نیز برای پسته در نظر می‌گیرند.
بادام؛ مفید برای درمان سردرد و برطرف‌کننده لکه‌های صورت
بادام (Amygdalus) نوعی میوه است که درخت آن بومی نواحی خاورمیانه و جنوب آسیا است. این گیاه در دوران باستان در ایران، سوریه و فلسطین کشت می‌شد که در تورات از آن یاد شده است. بزرگترین کشورهای تولیدکننده بادام در دنیا ایالات متحده آمریکا و اسپانیا هستند. ایران با تولید ۶٪ در رتبه پنجم تولیدکنندگان این میوه قرار دارد.
بادام جزو مغزهای حقیقی به‌حساب نمی‌آید، بلکه از انواع شفت‌هاست که دارای یک پوسته بیرونی و یک پوشش درونی سخت است که دانه (مغز) در درون آن قرار می‌گیرد.
مغز بادام تلخ به مقدار کم حاوی سیانور دو پتاس و اسید سیاندریک است که اگر فردی به مقدار زیاد آن را مصرف کند، مسموم می‌شود. بادام همچنين برای معده‌های ضعيف و سرد خوب نيست و اشخاصی كه معده ضعيف دارند، بهتر است بادام را با شكر بخورند.
بادام در آینه منابع طب سنتی و جدید
براساس منابع طب سنتی ایران، مزاج بادام گرم و مرطوب و در برخی منابع معتدل ذکر شده است. رازی در کتاب «منافع الاغذیه و دفع مضارها» نوشته است: «گرمی بادام معتدل ولی هضم آن به کندی انجام می‌شود. برای سینه و ریه نافع و برای ورم مثانه و روده‌ها نیز مفید است. شکرطبرزد و قند خزاینی و گلاب موجب اغراء و ازلاق آن گردیده و به سرعت آن را از مجاری هاضمه خارج می‌سازد. اگر کسی به علت زیاد خوردن آن سنگین شد، باید آب عسل روی آن بنوشد و اگر بادام تر زیاد خورد بر روی آن، گوارش زیره و به میل کند.»
در صفحات 708 تا 710 کتاب «مخزن‌الادویه» نوشته محمدحسین عقیلی به خواص و طبیعت بادام در انواع مختلف اشاره شده است.
دکتر ابوالقاسم سلطانی، صفحات 148 تا 150 از جلد نخست کتاب خود با عنوان «گیاهان دارویی» را به معرفی گونه و طبیعت این گیاه اختصاص داده است.
کتاب الکترونیکی «کاشت و پرورش بادام» از انتشارات جهاد کشاورزی و «کشت و پرورش بادام؛ کاشت، داشت و برداشت» نوشته مشترک ایوبعلی قاسمی، حسین ایزدی نجف آبادی، ویدا معصومی، از انتشارات آموزش و ترویج کشاورزی نیز از دیگر آثاری هستند که در صفحاتی از آنها بادام و خواص آن معرفی شده است.
خواص دارویی و درمانی بادام شیرین
از تمامی قسمت‌های درخت بادام شيرين مانند شكوفه، برگ و ميوه آن استفاده طبی می‌شود. بادام ملين بوده و روغن آن ضد يبوست است. بادام سینه را نرم می‌کند و شير بادام برای رفع سرفه، ناراحتی حنجره و تنگی نفس مفيد بوده و خلط آور است.
بادام تقویت‌کننده نیروی جنسی، مقوی معده، مفید برای درد کبد، سرفه، درمان بی‌خوابی، زخم روده‌ها و مثانه و اسهال است و چغاله بادام لثه و ریشه دندان را تقویت می‌کند.
دم‌كرده پوست قهوه‌ای رنگ مغز بادام، بهترين دارو برای تسكين درد و التهاب مجاری تنفسی و جوشانده برگ درخت بادام برای نارسایی کبد و کیسه صفرا مفید است. ماليدن روغن بادام روی پوست التهاب را رفع كرده و سوختگی را درمان می‌كند.
خواص دارویی و درمانی بادام تلخ
بادام تلخ را آسياب كرده و با سركه مخلوط كنيد، ضماد خوبی برای سردرد است و ماليدن آن دور چشم برای تقويت بينايی مفيد است. خوردن بادام تلخ برای تنگی نفس، سرفه و ورم ريه مفيد بوده و خوردن آن با عسل کبد و طحال را تمیز می‌کند.
برای از بين بردن لكه‌های صورت، بادام تلخ را پودر و با سركه مخلوط كرده و ضمادی از آن درست كنيد و روی پوست بمالید.
روغن بادام تلخ برای تنگی نفس، سیاه سرفه، درد كليه و خارج كردن سنگ مثانه مفيد بوده و تَرَک دست و پا را كه از سرما ايجاد شده، از بين می‌برد.
گردو؛ تقویت‌کننده قوای مغزی و نیروی تفکر و تعقل
گردو یکی از مغزهای گیاهی است که بیشتر در فصل پاییز و زمستان مصرف بالایی دارد. نام‌های دیگر آن که در کتاب‌های طب سنتی، جوز و گردکان است. درخت گردو در هشت سالگی شروع به میوه دادن می‌کند و بیشترین باروی خود را در سنین پنجاه سالگی دارد. برخی زادگاه اولیه گردو را فقط ایران می‌دانند.
میوه درخت گردو سرشار از مس، روی، پتاسیم، منیزیم، فسفر، گوگرد، آهن، کلسیم، ویتامین‌های A و C است. از منظر منابع طب سنتی، گردو طبیعت گرم و خشک دارد. میوه تازه آن رطوبت نیز دارد، اما هر چه قدیمی‌تر شود، رطوبت آن کمتر می‌شود.
آشنایی با برخی خواص غذایی و دارویی گردو
براساس محتوای منابع طب سنتی گردو ضداسهال، کرم‌کش، تجدیدکننده قوای جوانی، تقویت‌کننده قوای مغزی و نیروی تفکر و تعقل است. روغن گردو بهترین دارو برای جلوگیری از ترکیدن پوست بدن هنگام بارداری و بعد از زایمان است. همچنین مالیدن آن به مفاصل دردناک که علت آن سرما باشد، درد را تسکین می‌دهد.
موضوع مهمی که در مصرف گردو باید مدنظر قرار گیرد، آن است که گردو بیش از یک سال نباید بماند و پوست چوبی آن را موقع مصرف باید جدا کرد. گردوهایی که از پوست در می‌آیند و مدت‌ها در جریان آفتاب و هوا می‌مانند و به اصطلاح بادخور می‌شوند، برای مصرف مناسب نیستند و بیشتر موجب جوش زدن بدن و درد گلو می‌شوند.
گردو با داشتن مواد مغزی زیاد، غذای بسیار خوبی است، ولی نباید در خوردن آن زیاده‌روی کرد، زیرا زیاده‌روی در مصرف آن باعث ورم لوزه و موجب زخم در دهان می‌شود. گردو، برای گرم‌مزاجان خوب نیست و بهتر است این‌گونه افراد بعد از خوردن گردو دهان خود را بشویند و یا انار ترش و کمی سکنجبین یا سرکه بخورند. مصرف زیاد گردو برای اطفال مناسب نبوده، اما برای افراد مسن بسیار مفید است.
روایت علمی ابن‌سینا از گردو
در جلد دوم کتاب «قانون» اثر ابوعلی‌سینا آمده است: «گردو گرم است و گرمی‌شکن آن برای گرمی‌داران اسکنجبین است و برای آنها که معده ضعیف دارند باید گردو را در سرکه پرورش دهند. گردوی در روغن پخته بسیار قابض است و برگ و پوست گردو هر دو بازدارنده نزیفند، سوخته پوست گردو خشکاننده است و گزش ندارد. تاثیر روغن گردوی کهنه چون تاثیر روغن زیتون کهنه است. ضماد گردوی تر را بر جای ضربه می‌گذارند، مفید است. مغز گردو را بخایند و بر دمل سودایی چرکین گذارند، داروی خوبی است. زخم و قرحه: صمغ آن را بکوبند و بر قرحه گرم پاشند یا داخل مرهم کنند، سودمند است. گردوی مخلوط با عسل و فیجن، علاج پیچش عصب است. گردو زبان را سنگین کند و سبب برآمدن جوش دهان می‌شود.
در بخش دیگری از این کتاب می‌خوانیم: «گردو دیر هضم است و برای معده خوب نیست. گردوی پرورش یافته (مربا) و گردوی تر برای معده سرد بد نیست و کمتر از گردوی خشک زیان دارد، به شرطی که هر دو پوسته آنرا بکنند. گردویی که در عسل پرورش دهند، برای معده سرد مفید است و من می‌گویم گردو تنها برای معده گرم خوب نیست.»
گردو در منابع طب سنتی و روایات دینی
در جلد 6 کتاب «کافی» حدیثی از امام علی (ع) آمده است که به خواص گردو اشاره دارد: «خوردن گردو در گرماى شديد، حرارت بدن و زخمهاى تن را تحريک مى‌كند، اما خوردن آن در زمستان، كليهها را گرم مى‌كند و سرما را دفع مى‌كند.»
حضرت امام جعفر صادق (ع) می‌فرمایند: «خوردن گردو با زنیان مفید است و نور چشم را زیاد می‌کند.»
حسین غفرانی، مولف کتاب «خواص میوه‌ها و گیاهان» در بخشی از کتاب خود نوشته است: «اگر 50 گرم گردو را با 50 گرم انجیر مخلوط کرده و آن را له کنید و چندین وعده میل نماید، به عنوان مسهل و کارکن معده عمل کرده و سبب لینت و اعتدال مزاج می‌گردد.»
همچنین در کتاب «میوه درمانی با بهره‌گیری از دستورهای اسلامی» نوشته عذرا سادات حکیم آمده که کسانی که درد کبد دارند، باید انجیر را با گردو بخورند.
در جلد نخست کتاب «زبان خوراکی‌ها» نوشته غیاث‌‌الدین جزایری نیز آمده است: «اگر دست شما زياد عرق مى‌كند و هميشه نمدار است، آن را با جوشانده برگ يا پوست سبز گردو بشوييد و بعد به آن كمى پودر بزنيد تا اين عيب برطرف شود. براى معالجه جرب و اگزماى آبدار، برگ درخت گردو را با پوست درخت بلوط بجوشانيد و از بخور آن روى محل زخم استفاده كنيد.»
فندق؛ دفع‌کننده سموم بدن و نافع برای ریزش مو
فندق درختچه‌ای است به ارتفاع تقریبی دو متر كه برگ‌های پهن و نوک‌تيز دارد. مغز فندق در حدود 60 درصد روغن دارد كه به رنگ زرد روشن بوده و دارای طعم ملايم و بوی مطبوعی است.
فندق دارای پروتئين، مواد چرب، كلسيم، فسفر و پتاسيم است و طبع گرم و خشک دارد و برای بيماری قند مفيد است. اين دانه روغنی برای تقويت بدن، روده و معده، سرفه، درد سينه و كبد مفيد بوده، سموم را از بدن خارج كرده و در درمان ريزش مو و سوزش مجاری ادرار موثر است اما فشار خون را بالا می‌برد. اگر سرد مزاج هستيد بهتر است فندق را با آب و عسل بخوريد و اگر گرم مزاجيد با سكنجبين مصرف کنید.
فندق به دلیل داشتن ترکیبات چربی، پروتئین، کربوهیدرات، ویتامین E، مواد معدنی، فیبرهای رژیمی، فیتوسترول (بتاسیتوسترول) و آنتی اکسیدان‌های فنولیک مثل فلاوان، دارای جایگاه خاص در میان انواع دانه‌های خشک شده از نظر مواد مغذی و سلامتی است.
فندق در سطح تجاری بیشتر در ترکیه، ایتالیا، یونان، گرجستان، جنوب ایالت اسپانیایی کاتالونیا، شهر کنت انگلستان و ایالت واشینگتن و اورگن ایالات متحده و در ایران در مناطق الموت قزوین و اشکورات رودسر گیلان (کُجید، شَوَک و...) تولید می‌شود. ترکیه با تولید 75 درصد از فندق جهان، بزرگترین تولیدکننده این میوه در بین کشورهای جهان است.
کتاب‌هایی با طعم فندق
در بخشی از کتاب «خواص داروهای گیاهی و حیوانی (گزیده‌ای از کتاب قانون ابن سینا و کتاب‌های طب سنتی)» اثر حسین دریاب نجفی درباره فندق می‌خوانیم: «مزاج فندق از گردو مغذیتر است، زیرا کمچربی و پرمایه و دیرهضم است، بیشتر به گرمی و خشکی میگراید، بقراط می‌گوید: مغز را افزایش می‌دهد و اگر فندق با آب عسل تناول شود، داروی سرفه مزمن است. خون برآوردن را باز دارد، پوست فندق قبض کننده است و شکم را بند آورد. فندق کبد را توانمند مینماید و آن را از هر بیماری و ضعف علاج می‌کند. موافق مزاج هر کبد است و لذا از لحاظ رنگ و شمایل شبیه به کبد است. فندق بیماری نقرس و دردهای کلیوی را شفا می دهد. جوشانده پوست شاخههای تر یا جوشانده ریشه درخت فندق درمان سرماخوردگی و سینهپهلو است، روغن فندق کرم کدو را برطرف می‌کند، دم‌کرده برگ‌های درخت فندق خون را صاف می‌کند، اگر دم‌کرده برگ آن را بر زخمهای باز و بسته نهند، به التیام زخمها سرعت میبخشد.»
در کتاب «فندق گوهر ناشناخته ایران: آشنایی با فندق (تاریخچه، شناسنامه، ...)» تالیف تقی غلامی دشتکی آمده است: «درخت فندق یکی از نافع‌ترین گیاهان و میوه آن یکی از غنی‌ترین میوه‌های گیاهی بوده که تا به امروز شناخته شده است. روغن آن از بهترين، سالم‌ترين و مفيدترين روغن‌های گياهی می‌باشد. فندق تنها میوه‌ای است که بیست اسید آمینه ضروری بدن را دارا می‌باشد و علاوه بر آن، به علت داشتن فسفر زیاد، باعث تقویت جوهر مغز و از نظر ویتامین‌های گروه B و E که برای حفظ سلامتی مغز و خون‌سازی ضروری هستند، غنی می‌باشد.»
از دیگر منابع موجود در بازار کشور که درباره این دانه خوراکی و دارویی است یا صفحاتی از آنها به فندق اختصاص دارد، می‌توان به «کلید ورود به طب قدیم» نوشته جمشید خدادای و «فندق: کشت و تولید» نوشته مشترک برگونیو، فرانسوا ژرفن، اریکساراکویین و ژان‌پل، با ترجمه محمود درویشیان اشاره کرد.
نظر شما