رضا مختاری اصفهانی در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) عنوان کرد: سیدحسن تقی‌زاده، چهره مشهور دوران مشروطه، در سال‌های پایانی عمر خود دو خطابه مهم در انجمن مهرگان (انجمن معلمان) ایراد کرد. تقی‌زاده در این دو خطابه نکات بسیار مهمی در تصحیح نظریه‌های خود درباره «اخذ تمدن غربی» ایراد می‌کند. دیدگاه‌های این چهره مهم دوران مشروطه درباره خط فارسی و نقد جریان عربی‌زدایی از فارسی که در آن دوران پیگیری می‌شد، نیز در این دو خطابه مطرح شده است.

وی افزود: این دو خطابه در سال 1339 در جراید آن دوران منتشر شدند. همچنین خود انجمن مهرگان که در واقع باشگاه معلمان بود با ریاست محمد درخشش، نیز این دو خطابه را به صورت مجزا منتشر کرد. پس از پیروزی انقلاب نیز این دو خطابه ـ البته بدون مقدمه و توضیح ـ بازنشر شدند. انتشار مجدد این دو خطابه در واقع پیشنهاد محمد جمالی، دبیرمجموعه رساله‌های ماندگار در نشر پردیس دانش بود.

اهمیت خطابه‌های تقی‌زاده در انجمن مهرگان
مختاری اصفهانی با اشاره به آثار پرشمار باقیمانده از تقی‌زاده گفت: وی از ابتدای جوانی در فن خطابه انسان توانمندی بوده و در مجلس اول مشروطه که نمایندگی مردم تبریز را بر عهده داشت، به دلیل همین توانمندی در سخنوری اهمیت بسیاری پیدا کرد و در تمام بحث‌ها شرکت داشت. به‌جز سخنرانی‌ها وی رساله‌ها، مقالات و نوشتارهای مطبوعاتی بسیاری نیز داشته است، که همه آنها اکنون از سوی انتشارات توس با عنوان «مجموعه آثار سیدحسن تقی زاده» منتشر می‌شود. در بین این همه آثار ممکن بود این دو خطابه پراهمیت دیده نشود و همین مساله دلیل انتشار آن به صورت کتابی مجزا بود.

این محقق ادامه داد:‌ البته نیاز بود که مقدمه‌ای نیز درباره سیر زندگی سیاسی و فکری تقی زاده نیز نوشته شود تا مخاطب بهتر بتواند سیمای این چهره مهم در جریان‌های مشروطه خواهی را بشناسد و البته از نظریه‌های پایانی‌اش در مورد اخذ تمدن غربی و تجدد، آزادی و ملیت و... آگاه شود. من در این مقدمه همچنین به برخی افراد اشاره کردم که مرتبط با تقی زاده بودند. یکی از این افراد عبدالله جودت است که تقی‌زاده در غرب گرایی تحت تاثیرش بود. جودت تا پایان عمرش بر همین عقیده باقی ماند، اما تقی‌زاده در کلام خود در این دو خطابه نشان می‌دهد که بر خلاف جودت یک تجدیدنظری درباره عقایدش درباره غربگرایی و اخذ تمدن غربی انجام داده است.



تقی‌زاده و حفظ ساحت زبان فارسی
مختاری اصفهانی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به دیدگاه‌های تقی زاده درباره زبان فارسی گفت: تقی زاده پیش از سخنرانی خود در انجمن مهرگان، در طی مقالاتی در  نشریه «یادگار» مانند مقاله «حیثیت و همت» اشاره کرده بود که جامعه ایران باید برای بازسازی فرهنگ خود به مقام «فتوت» و لزوم حفظ ساحت زبان فارسی روی بیاورد.

وی افزود: مقالات منتشر شده  در نشریه یادگار نشان دهنده سیری است که تقی زاده برای تغییر و تحول در نظریاتش شروع کرده بود. البته در کنار آن چیزی که تقی زاده در دوران مجله «کاوه» به عنوان «اخذ تمدن غربی بلاشرط» مطرح کرده بود، از لزوم حفظ استقلال ایران، حفظ زبان فارسی و حفظ آثار باقیمانده از دوران قدیم ایران نیز سخن به میان آورده بود، ‌اما متاسفانه در معرفی تقی زاده این فاکتورها نادیده گرفته شده و از این چهره به غلط با عنوان نماد غربزدگی و غربگرایی در ایران یاد می‌شود.

تقی زاده و مساله تغییر خط در ایران
مختاری اصفهانی در پاسخ به این سوال که «آیا تقی زاده در جریان‌های تغییر خط در ایران نیز قرار داشته است یا خیر؟» گفت: مساله تغییر خط در ایران دوره‌های مختلفی را از میرزا فتحعلی خان آخوندزاده تا زمان رضاخان طی کرده است. نکته جالب در این است که هر کسی که نظری درباره این مساله داشته، در ادامه دیدگاهش تغییر کرده است. به عنوان مثال عبدالحسین تیمورتاش یکی از کسانی بود که اعتقاد به تغییر خط داشت اما بعدها از این اعتقاد خود برگشت.

نویسنده کتاب «پهلوی اول؛ از کودتا تا سقوط» با اشاره به این نکته که تقی‌زاده بیشتر به لزوم حفظ زبان فارسی توجه داشت، گفت: در دوره رضاخان که نخستین فرهنگستان زبان در ایران تاسیس و پالایش زبان فارسی شروع می‌شود، تقی‌زاده سفیر ایران در پاریس بود و مقاله‌ای را در نقد این جریان نوشت و این مقاله باعث عصبانیت بسیار رضا شاه شد. بعدها وی در مجله یادگار مقالاتی درباره فصاحت زبان فارسی نوشت دارد و دو خطابه خود در انجمن مهرگان نیز گفت که ما نباید در زبان فارسی عربی زدایی انجام دهیم. این یکی از نکاتی است که همیشه مورد نظر تقی زاده در دوره‌های مختلف بوده است.

خطابه‌های مهرگان نقشه راه روشنفکران ایرانی
مختاری اصفهانی در بخش دیگری از سخنان خود به این نکته اشاره کرد که خطابه‌های تقی زاده در انجمن مهرگان در زمانه آغاز ورود محمدرضا شاه پهلوی به استبداد، ایراد شده‌اند، گفت: این دو خطابه را به دلیل آنکه در آن درباره آزادی و ملیت صحبت شده، می‌توان به عنوان یک نقشه راه برای نجات نظام مشروطه تلقی کرد. جالب اینجاست که در همین برهه هم محمدرضا شاه خود را نماد ناسیونالیسم ایرانی دانسته و ضمن تمسخر دموکراسی غربی بیان می‌کند که دموکراسی تجویزی ما بهترین شیوه حکومت است. تقی زاده در این میان در صدد است تا یک نقشه راه برای روشنفکر ایرانی ارائه بدهد، اما آنچه وی ارائه می‌کند با نیل محمدرضا شاه به استبداد و جنبش مذهبیان در مقابل این استبداد، ناکام می‌ماند و در نتیجه نظام مشروطه سلطنتی از ایران رخت بر می‌بندد.

وی  به لزوم نگاه خاکستری به شخصیت‌های تاریخی اشاره کرد و توضیح داد: ما باید در کنار اشتباهات به رفتارهای مثبت شخصیت‌های تاریخ اثرگذار در ایران معاصر نیز نگاه کنیم. دوره‌ای که تقی‌زاده در این دو خطابه به مسائل حوزه روشنفکری و سیاسی ایران، مانند ملیت، زبان فارسی، خود اخذ تمدن غربی، می‌پردازد، دوره‌ای است که ایرانی‌ها به ویژه طیف تحصیلکرده جوان، در حال رفتن به سمت آمریکایی‌مآب شدن بودند. شاید اگر این دو خطابه بهتر دیده می‌شد، اکنون دیگر شخصیتی چون تقی‌زاده به عنوان نماد غربگرایی در ایران معاصر مطرح نبود.

مختاری اصفهانی در پایان درباره کتاب‌های در نوبت نشر خود گفت: کتاب خاطرات زنده‌یاد دکتر عبدالحسین نوایی با عنوان «فرهنگ و اجتماع عصر پهلوی به روایت عبدالحسین نوایی» تاریخنگار و ادیب برجسته معاصر را در نوبت نشر انتشارات پارسه دارم. من مصاحبه‌های بسیاری در ابتدای دهه 80 داشتم. همچنین خاطرات و اسناد بسیاری را نیز خود دکتر نوایی در اختیار من گذاشت و من نیز اسنادی را از آرشیوهای مختلف به همراه مقالات ایشان در مجله یادگار را گردآوری و از آنها در این کتاب استفاده کردم. امیدوارم این کتاب در روز سالگرد ایشان، یعنی 18 مهر منتشر شود. همچنین کتاب دیگری نیز درباره زندگی علی اصغر حکمت شیرازی، ادیب، سیاستمدار و وزیر معارف و فرهنگ در دوران رضاشاه با عنوان «حکایت حکمت» آماده انتشار دارم. هم‌اکنون نیز مشغول نگارش زندگینامه آیت الله محمد خالصی زاده هستم.

کتاب «دو خطابه» سیدحسن تقی زاده، با تصحیح و مقدمه رضا مختاری اصفهانی با شمارگان هزار و 100 نسخه، 58 صفحه و بهای 10 هزار تومان از سوی نشر پردیس دانش روانه کتابفروشی‌ها شده است.