خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- به اعتقاد دکتر علی‌اکبر ولایتی، امت مسلمان مدت هزار سال مهد علم و تمدن و فرهنگ جهان بود و ایران پرچم‌دار این نهضت بزرگ اسلامی. همچنين در دو سه قرن اخیر، هجوم فرهنگی و نظامی و سیاسی و اقتصادی استعمار موجب رخوت و عقب‌افتادگی جوامع مسلمان شده است، ولی بیداری اسلامی قرن گذشته و معاصر و خیزش اسلامی چند دهه اخیر موجب حرکت مسلمانان شد.
ولایتی این کتاب را در پانزده فصل تالیف و تدوین کرده است که در هر فصل به‌طرح مباحث مربوط به کتابخانه‌های ایران از پیدایش زبان تا سرنوشت کتابخانه‌های اسلامی پرداخته است.
مولف در مقدمه کتاب نوشته است: «کتاب و در مفهوم گسترده‌تر، فرهنگ مکتوب همواره در زندگی بشر تاثیر نهاده و مهمترین ابزار در رساندن یافته‌های جمعی به گروه‌های دیگر بوده است.»
کتابخانه سنگ بنای فرهنگ
ولایتی، کتاب و کتابخانه را سنگ زیر‌بنای فرهنگ و تمدن اسلامی می‌داند و اعتقاد دارد، کتابخانه در آیین مقدس اسلام از ارزش و اهمیت فراوانی برخوردار است.
این پژوهشگر تاریخ در ادامه کتاب خود به روایت اسلامی و توجه آن به کتاب و کتابخانه نیز اشاره کرده و نوشته است: «در روایات اسلامی نیز عنایت فراوانی به علم و کتاب و نوشتن شده است، چندان که فراگیری آن فریضه‌ای دینی شمرده شده است.»
از منظر این مولف، تالیف کتاب و تشکیل کتابخانه‌ها، با همه تصادم‌ها و جنگ‌های قرن‌های نخستین هجری، هیچ‌گاه متوقف نشد و پر‌شتاب تا اواخر قرن ششم هجری ادامه یافت. اما از قرن هفتم، با هجوم ویرانگر مغولان، کتابخانه‌های اسلامی، که اندکی پیش از آن بر اثر حملات پی‌درپی صلیبیان آسیب‌هایی دیده بود، خسارت‌های فراوانی دید. این آسیب‌ها و خسارت‌های جبران‌ناپذیر بسیاری از آثار علمی و فرهنگی و کتابخانه‌های غنی و پربار را از بین برد، به‌طوری‌که امروزه فقط نامی از آنها باقی مانده است.
خوانندگان در «کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامی» می‌آموزند که شناخت دقیق کتابخانه‌های کهن اسلامی ما را در بازشناسی فرهنگ و تمدن اسلامی و چگونگی فعالیت مراکز علمی و تحقیقاتی آن روزگار کمک خواهد کرد و افزون بر آن ملت‌ها و اقوام دیگر نیز چهره روشنی از پیشینه فرهنگی و تمدن غنی اسلام به‌دست خواهند آورد.
از زبان تا ثبت در کتابخانه
«زبان» عنوان فصل نخست کتاب است. دکتر ولایتی در این فصل به سرگذشت کتاب و کتابخانه پرداخته که با زبان و خط توام بوده است.
از منظر این نویسنده، با مطالعه سیر تحولات زبان و خط می‌توان تاریخچه‌ای هرچند ناقص از کتاب و کتابخانه به دست آورد.
ولایتی در فصل‌های دوم و سوم به ترتیب به بیان آرا و نظرات خود درباره «پیدایش خط» و « وسایل ثبت» پرداخته است.
به اعتقاد مؤلف، تاریخ خط به‌درستی روشن نیست، اما می‌توان گفت که پیدایش آن از اختراعات بزرگ بشر بوده و در کشفیات همه اعصار تاثیر گذاشته است.
وی در بخشی از این فصل نوشته است: «اگر بخواهیم برای تمدن بشری مبدایی قایل شویم، مسلما آن مبدا اختراع خط خواهد بود. خط مهمترین وسیله توسعه معارف و انتقال آن از نسلی به نسل دیگر در زندگی بشر و سنگ بنای تمدن جوامع بوده و زمینه پیشرفت و تکامل فرهنگ‌ها را فراهم کرده است. مطابق نظر دانشمندان، انسان با اختراع خط و ترویج آن از مرحله ماقبل تاریخ به دوره تاریخی قدم گذاشت.
ولایتی در فصل سوم با عنوان « وسایل ثبت» سیر تکامل وسایل ثبت را جزو هم‌بسته و جدانشدنی تاریخچه کتابخانه‌ها می‌داند و معقتد است، از 3600 سال پیش از میلاد تا قرن پانزدهم میلادی مواد مختلفی از سنگ و فلز سخت سنگین گرفته تا چوب و کاغذ نرم سبک مورد استفاده بشر برای ثبت قرار گرفته‌اند.
ولایتی نوشته است:« کتاب نیز در حکم یک وسیله ثبت اندیشه بشری و ضبط و انتقال آن از دیرباز به کار رفته و در سیر تکامل خود مراحل مختلفی را پشت سر گذاشته است.»
ولایتی در مهمترین فصل این کتاب با عنوان « کتابخانه‌های باستانی از نیل تا فرات» به کتابخانه‌های ایجاد شده در بین سومریان، بابلیان، آشوریان تا هند و چین باستان پرداخته است.
وی در این فصل با اشاره به جمع‌آوری کتاب و تاسیس کتابخانه در زمان باستان نوشته است: «ردپای این پدیده را در گذرگاه‌های پیچ‌در پیچ تمدن بشری به چشم می‌توان دید. تاسیس نخستین کتابخانه‌های روزگار باستان را به سومریان و بابلیان و آشوریان و مصریان و ایرانیان نسبت می‌دهند. این کتابخانه‌ها در زمان‌های بعد از بین رفتند و ناشناخته ماندند، اما با اکتشافات باستان‌شناسان در چند قرن اخیر بازشناسی آنها به تدریج آغاز شد.»
«کتابخانه‌های ایران پیش از اسلام» عنوان فصل پنجم این کتاب است که نگارنده در آن کتابخانه‌های ایران باستان از زمان هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان را مورد بررسی قرار داده است.
در بخشی از این کتاب آمده است: «پادشاهان ایران باستان، توجه خاصی به حفظ کتب داشتند. آنان کتابخانه‌های بسیاری احداث کرده بودند و نوشته‌های علمی خود را در آن نگهداری میکردند. آنان نوشته‌های خود را بر پوست دباغی‌شده گاو می‌نوشتند. این سنت به قبل از آیین زرتشت می‌رسد و از یادگارهای آیین مهری است.»
کتابخانه‌های ایران اسلامی
ولایتی پس از پیش‌درآمدی بر کتابخانه‌های اسلامی در فصل ششم به سراغ کتابخانه‌های ایران اسلامی در فصل هفتم رفته است و در آن کتابخانه‌های مدارس، مساجد، مزارها و اماکن متبرکه را بررسی کرده است.
کتابخانه‌های سلاطین و ملوک مانند کتابخانه‌های دیلمان، سلطان مسعود غزنوی و شمس‌المعالی در کنار کتابخانه سیدنا . رصدخانه مراغه و کتابخانه الغ‌بیگ در سمرقند کتابخانه‌هایی هستند که ولایتی به شرح چگونگی فعالیت آنها پرداخته و در ادامه نیز کتابخانه بایسنقر در هرات، و سلطان حسین‌میرزا بایقرا را بررسی کرده است.
ولایتی در فصل هشتم از کتاب حاضر به بررسی موضوع «چگونگی گردآوری کتاب برای کتابخانه» پرداخته است. این مؤلف در ابتدای این فصل نوشته است: « نکته مهم و جالب درباره کتابخانه‌های اسلامی تنوع گسترده موضوعاتی است که این کتابخانه‌ها در بر داشتند. سوای آثار مذهبی، مسلمانان هر آن چیزی را كه می‌توانستند، در هر موضوعی و از همه ادوار و تمام زبان‌های زنده، گردآوری و استنساخ و ترجمه میکردند. مجموعه کتابخانه‌های اسلامی از طریق اهدا یا استنساخ پیوسته افزایش می‌یافت.»
«شیوه امانت دادن کتاب»، «طبقه بندی و فهرست نویسی کتب در کتابخانه‌ها»، «کارکردهای کتابخانه‌ها» و «امور اداری کتابخانه‌ها»، «امور مالی کتابخانه‌ها» در کنار« سرشت کتابخانه‌های اسلامی» و «سرنوشت کتابخانه‌های اسلامی» عناوین فصل‌های پایانی این کتاب است.
دکتر علی‌اکبر ولایتی کتاب « کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامی» را در 336 صفحه به رشته تحریر در آورده است. این کتاب با قمیت 8 هزار تومان از سوی انتشارات امیر‌کبیر منتشر شده است.
یکشنبه ۹ آذر ۱۳۹۳ - ۱۷:۲۳
به گواه معتبرترین مورخان دانش بشری، مسلمانان و به‌ویژه ایرانیان سهم چشم‌گیری در پیشبرد و گسترش دانش بشری داشته‌اند و دیدگاه‌ها، جریان‌ها و سبک‌های تازه‌ای به معرفت بشری افزوده‌اند. دکتر علی‌اکبر ولایتی در «کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامی» با رویکرد به کتابخانه‌های ایران، به این موضوع پرداخته است.
نظر شما