خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)- ماهرخ ابراهیم‌پور: نشست تخصصي «جنگ جهاني اول و جامعه ايراني» و بازتاب آن واقعه در روزنامه‌هاي آن زمان كشور با هدف نقد مباحث تاريخي در انديشگاه فرهنگي كتابخانه ملي ايران دوشنبه 20 مرداد برگزار ‌شد. در این نشست كاوه بيات، سندپژوه، دكتر الهام ملك‌زاده، استاديار پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، مسعود كوهستاني‌نژاد، پژوهشگر مطبوعات و دكتر محمدجواد مرادي‌نيا، سندشناس و پژوهشگر تاریخ سخن گفتند.

آشفتگي رجال سياسي ايران در جنگ جهانی اول

كاوه بيات، سندپژوه و پژوهشگر تاريخ معاصر در سخنراني با عنوان «جنگ جهاني اول در اسناد ايراني» با اشاره به اسناد تاریخی گفت: در جنگ جهاني اول رجال ايران دچار ترديد و دودلي بودند كه اين ترديد را مي‌توان در مذاكره همزمان مستوفي‌الممالك با آلمان‌ها و متفقين مشاهده كرد. از طرفي رجال ديگر بي اعتنا به دولت در تدارك همكاري با آلمان‌ها بودند، از طرف ديگر انگليس كه در ايران حضور داشت به افزايش نيروهاي مستقر در كشور پرداخت. رجال ايران براي نزديكي با آلمان‌ها با حزب دموكرات گره مي‌خورد و مذكرات با آلمان را پيش مي‌برد.

اين در حالي است كه روس‌ها وارد تهران شده و پايتخت را اشغال مي‌كنند. پايتخت در حالي اشغال مي‌شود كه دو دستگي سياسي در ايران حكمفرماست. عده‌اي از رجال خواستار ترك تهران و عده‌اي ديگر تصميم به ماندن در تهران مي‌گيرند و خواستار تشكيل كميته‌اي براي پيگيري اهدافشان مي‌شوند. رجالي كه تهران را ترك كردند و در كرمانشاه دولت مهاجران را تشكيل دادند به علت تحقق نيافتن وعده‌هاي دولت آلمان و عثماني عملا كاري از پيش نبردند.

وي در ادامه افزود: جنگ به مراحل پاياني نزديك شده و جامعه سياسي ايران دچار انشقاق شده بود. نيروهاي مقاومتي كه براي مقابله با نيروهاي دول مهاجم در بخش‌هايی از ايران شكل گرفته بود درهم شكسته شده و حاكميت سياسي ايران نيز شرايط خوبي نداشت. اكنون زماني است كه ايران در شرايط حضيض حاكميت سياسي قرار گرفته و نشان‌دهنده شرايط فوق‌العاده منفي است.

در اين زمان مستوفي‌الممالك از پست نخست وزيري كنار رفته و سپهسالار بر مسند نخست وزيري تكيه زده بود و در زمان صدارات اوست كه شرايط اسفباري از سوي دول مهاجم به ايران تحميل مي‌شود شرايطي كه سفير بريتانيا از قبول آن از سوي ايران اظهار شگفتي مي‌كند. از جمله اين موارد تحميلي مي‌توان به استقرار پليس جنوب اشاره كرد.

بيات با اشاره به آشفتگي رجال سياسي در ايران اظهار كرد: پس از اين كه جنگ با پيشرفت عثماني مواجه شد رجال سياسي در ايران تصميم گرفت يك شوراي عالي سياسي تشكيل دهند و در مقابل نيروهاي پیش رونده عثماني كه قصد حمله و تسخير پايتخت را داشتند مقاومت كنند. اين در حالي است كه پس از شكست خوردن مهاجمان در برخي جبهه‌ها از نيروهاي عثماني؛ هيمنه (هیبت) متفقين در هم شكست و سپهسالار از صدرات بركنار و وثوق‌الدوله مامور تشكيل كابينه شد. درهم شكستن نيروهاي دول روس و انگليس از عثماني‌ها وثوق‌الدوله بر آن شد كه امتيازاتي را كه به روس و انگليس داده شده است ملغي (باطل) كند. 

وی در پايان سخنانش با اشاره به اثرات جنگ جهاني اول عنوان كرد: جنگ جهاني اول براي ايران يك تجربه تمام عيار بود كه باعث شد امپراتوري قدرتمند روسيه شكننده ظاهر شود و اختلافاتي در آن نمود پيدا كند و از امپراتوري روسيه به كشور شوروي تبديل شود. اين باعث شد كه خدشه‌اي در ديسپلين دول متفقين پديدار شود. زماني كه روسيه به دليل مسايل داخلي عقب‌نشيني كرد اميدي در دل ايرانيان ظاهر و اميد به صلح تقويت شد. بريتانيا اگر چه سعي كرد با اعزام نيرو جاي روسيه را پر كند اما نتوانست اين نقیصه را به خوبي پوشش دهد. اكنون جنگ به نوعي تمام شده است و ايرانيان درصدد اعاده استقلال برآمدند و گام‌هاي عملي را شروع كردند.

کتاب‌های جنگ جهانی اول با رویکرد سیاسی نوشته شده‌اند

سپس الهام ملك‌زاده با اشاره به انگيزه‌اش از تحقيق و پژوهش درباره جنگ جهاني اول در ايران بيان كرد: كتاب‌ها و مقاله‌هاي زيادي درباره جنگ جهاني اول در ايران چاپ شده است كه از جنجالي‌ترين آثار در اين باره بايد به كتاب «قحطي بزرگ» نوشته محمدقلي مجد اشاره كرد كه با استفاده از اسناد آمريكايي منتشر شد و بسياري از اسناد اين كتاب تكان‌دهنده بود. اين كتاب انگيزه‌اي شد كه با توجه به هولوكاست ايراني كه بازتاب اين كتاب بود به تحقيق و پژوهش در اين حوزه بپردازم.

وی افزود:‌ نكته قابل توجه كتاب اين بود كه در جنگ جهاني اول در ايران تقريبا بين 8 تا 10 ميليون نفر در اثر قحطي كشته شدند. با توجه به اسناد آرشيو ملي و کتابخانه مجلس، كلمه قحطي را در اسناد تاریخی بررسی كردم كه حدود 6 هزار سند را شامل مي‌شد. سه هزار سند در اين ميان اساس پژوهش مرا تشكيل مي‌داد. پس از بررسي اين اسناد تاریخی متوجه شدم تمام كتاب‌هايی كه درباره جنگ جهاني اول در ايران نوشته شده با رويكرد سياسي تاليف شدند و در تعداد اندكي از كتاب‌ها بعد اجتماعي جنگ مورد توجه قرار گرفته است.

ملک‌زاده با اشاره به پژوهشي كه صورت گرفته و قرار است منتشر شود افزود: پژوهش من كه قرار است به صورت كتاب دربيايد 880 سند را به طور مستقيم مورد بررسي قرار داده است. بر اساس همين اسنادي كه من ديدم ادعاهاي كتاب «قحطي بزرگ» بي اساس است. در اسناد مورد پژوهش بيشترين ضربه و تباهي در دوران جنگ را روس‌ها به ايران وارد كردند.

این سندپژوه ادامه داد: در پرونده‌هايی كه در وزارت خارجه موجود است از 286 پرونده تنها 5 پرونده به فجايع انگليس و عثماني تعلق دارد، در حالي كه بيشترين پرونده‌ها مربوط به تلفات و فجايعي است كه روس‌ها بر ايران تحميل كردند اما آن‌چه از اين اسناد هويداست تعريف دامنه قحطي است كه اگرچه نبايد سهم روس و انگليس را ناديده گرفت اما بي كفايتي ماموران و مسولان دولتي و توزيع نشدن عادلانه منابع غذايي از جمله غلات يكي از دلايل عمده قحطي در ايران است.

فراز و فرود مطبوعات در جنگ جهاني اول

در ادامه مسعود كوهستاني‌نژاد با سخنراني تحت عنوان «نشريات و جرايد در جنگ جهاني اول» گفت: بر اثر ورود مهاجمان به تهران و تسخير برخي مناطق كشور از سوي دول مهاجم، سيستم خبر رساني و نشر مطبوعات در ايران تا اندازه‌اي از جنگ تاثير پذيرفت. سال‌هاي پاياني جنگ در ايران سيستم خبرنگاري با تحولاتي در زمينه نزديك شدن به روزنامه‌نگاري حرفه‌اي در ايران را تجربه مي‌كند. نوعي تكنولوژي غربی در سيستم مطبوعات ايران راه‌اندازی مي‌شود از جمله این‌که براي نخستين بار استفاده از عكس خبري در نشريات متداول مي‌شود.

وي با اشاره به تفاوت نشريات با اسناد و مدارك به جای مانده از جنگ جهاني اول عنوان كرد: محتواي مطبوعات در دوره جنگ با اسناد و مدارك دولتي و خاطرات به جای مانده از رجال قابل مقايسه نيست. بعد اجتماعي جنگ جهاني اول به مراتب وسيع‌تر از بعد اقتصادي و سياسي آن است. ضربه‌اي كه جنگ بر روحيه ايرانيان وارد كرد در محتواي نشريات ايران قابل لمس است.

این پژوهشگر تاریخ اظهار کرد: فضاي رواني تهران 1304 با تهران سال 1298 قابل مقايسه نيست و اين فضا را علاوه بر مطبوعات مي‌توان به خوبي در رماني از ملك‌الشعراي بهار احساس كرد. ابعاد فاجعه باري كه مطبوعات از جنگ در ايران انعكاس مي‌دهد به هيچ وجه قابل مقايسه با جنگ جهاني دوم نيست. آشوب، قحطي، بي نظمي و بي دولتي كه در اين زمان ظاهر مي‌شود، وحشتناك است. بي دولتي و آشوب خطرناک ممكن است به تجزيه تمام عيار ايران منجر شود. در سال 1318 كسي در ايران فكر نمي‌كرد كشور به شرايط قبل از جنگ جهاني اول برگردد.

روزنامه خاطرات سيدمحمد كمره‌اي 

محمدجواد مرادي‌نيا، پژوهشگر تاریخ و سندشناس در پایان نشست سراغ كتاب «روزنامه خاطرات سيد محمد كمره‌اي» رفت و در این باره گفت: يكي از منابعي كه به بازتاب شرايط و رويداد جنگ جهاني پرداخته است كتاب «روزنامه خاطرات سيد محمد كمره‌اي» است. اين كتاب داراي اطلاعات بسيار زياد از افراد و رجال سرشناس قاجار و پهلوي اول است. كمره‌اي با رجال بزرگي از جمله مصدق، مدرس، مستوفي‌الممالك و افراد بسيار ديگري حشر و نشر داشته است. درباره جنگ جهاني اول به شرايط تهران و برخي محله‌هاي آن و وضعيت مردم در زمان جنگ، فقر، اعتصاب، مرگ و مير، شورش‌ها، نقش دول خارجي در كشور در شرايط جنگ و حشر و نشر با آلماني‌ها به طور بسيار دقيق اشاره شده است.

سيد محمد كمره‌اي از رجال نامي كمره (خمين امروز) بود كه در جريان مشروطه نقش بسیاری داشته است. وي پدر معنوي «كميته مجازات» است و زماني كه افراد كميته گرفتار قانون شدند تلاش زيادي كرد تا آن‌ها را نجات دهد اما موفق نشد. در كتاب وي مختصري از جلسه‌هاي لژ بيداري آمده كه در كتاب ديگري ديده نشده است.