خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- سفرنامه‌ها در قالب دیده‌ها، شنیده‌ها، تجربیات، رخدادها و احساسات نویسنده‌شان، آنچه را برای خواننده به تصویر می‌کشند که در دیگر کتاب‌ها و اسناد و مدارک تاریخی نمی‌توان به تماشا نشست. جالب این‌که بیشتر سفرنامه‌های تاریخی را ماموران سیاسی که از یک کشور به سرزمین دیگری فرستاده می‌شدند، نوشته‌اند اما در بیشتر آن‌ها، نه صرفا رخدادها و دگرگونی‌های سیاسی، که تصویری از واقعیت‌های اجتماعی و آن‌چه امروز تاریخ‌نگاری اجتماعی نامیده می‌شود، توصیف شده است. 

سفرنامه‌ها گنجینه‌هایی از آگاهی‌هایی‌ هستند که با مطالعه آن‌ها می‌توان به واقعیت‌هایی از وضعیت اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و جغرافیایی دوره‌هایی از تاریخ مردم یک سرزمین پی برد. برخی از سفرنامه‌ها را می‌توان در زمره دقیق‌ترین اسناد جغرافیایی نیز به‌شمار آورد، از آن‌رو که نگارنده چنین گزارش‌هایی در یادداشت‌های روزانه خویش در جریان سفرهای فراوان به مناطق گوناگون، شرحی دقیق و جذاب از وضعیت جغرافیایی کشورها آورده‌اند، به گونه‌ای که امروزه می‌توان برخی از نقشه‌های تاریخی را از گزارش‌های سفرنامه‌ای ترسیم کرد. 

سفرنامه‌ها برخلاف آن‌چه روال تاریخ‌نگاری در ایران بوده است، یعنی تاریخ‌نگاری رسمی و سیاسی، آگاهی‌هایی گوناگونی در اختیار خواننده می‌گذارند؛ از بناهای تاریخی، مسجدها، کتابخانه‌ها، بازارها و بزرگان گرفته تا آداب و رسوم ملی و مذهبی، جمعیت، زبان اهالی و جغرافیای مناطقی که بدانجاها سفر کرده‌اند. سفرنامه‌نویسان تاریخی عمدتا سفیران و ماموران سیاسی، مبلغان مذهبی، جهانگردان، بازرگانان و مهاجرانی بودند که ریزبینانه و نکته‌سنجانه، دیده‌ها، شنیده‌ها و داوری‌های خود درباره سرزمینی همچون ایران را به رشته تحریر درآوردند و از دریچه نگاه همین افراد است که پژوهشگران توانسته‌اند بر دانسته‌های خود از دوره‌های گوناگون تاریخی به ویژه سده‌های متاخر، بیفزایند. 

عبور از پل فیروزه با سفرنامه‌ها 

از نخستین سفرنامه‌های مشهور ایرانیان و غیر ایرانیان در دوره‌های پیش از صفوی، که در آن‌ها مستقیم یا غیر مستقیم به ایران اشاره شده است، می‌توان به سفرنامه‌های ناصرخسرو، ابن فضلان، مارکوپولو، ابن بطوطه و کلاویخو اشاره کرد. 

در قلمرو سرزمین ایران، دوران صفوی و دوره قاجار را می‌توان عصر طلایی سفرنامه‌ها نامید، زمانی‌که بیشترین ماموران رسمی سیاسی به ایران فرستاده شدند، آشنایی غرب با سرزمین ایران گسترش یافت و بدین ترتیب، راه گذر از پل فیروزه، نامی که بر ایران گذاشته شد، به ویژه برای اروپایی‌ها آسان‌تر شد. به همین دلیل امروزه گنجینه‌ای ارزشمند از گزارش‌های سیاسی، خاطرات و یادداشت‌هایی که در مجموع سفرنامه نامیده می‌شوند، به دست پژوهشگران و علاقه‌مندان به این سبک از تاریخ‌نگاری رسیده است.
 

بر اساس گزارشی که لرد کرزن سیاستمدار و مستشرق انگلیسی، در دوره قاجار ارایه کرده است و البته دسته‌بندی سفرنامه‌ها، می‌توان دریافت که انگلیسی‌ها بیشترین سفرنامه‌ها را از سفر به ایران نوشته‌اند و بعد از آن‌ها دیگر اروپاییانی همچون روس‌ها، فرانسوی‌ها، پرتغالی‌ها و اسپانیایی‌ها قرار می‌گیرند. در کنار سفرنامه‌هایی که ماموران سیاسی و مبلغان مذهبی درباره ایران و دگرگونی‌های سیاسی و اجتماعی این سرزمین نگاشته‌اند، بخشی از سفرنامه‌های تاریخی، دستاورد ایرانیانی است که به ویژه در دوره‌های متاخر، پس از سفر به مناطق گوناگون این سرزمین کهن، گزارش دیده‌ها و شنیده‌های خود را در قالب سفرنامه برای ما به یادگار گذاشته‌اند.
 
از کوشش‌های پراکنده‌ای همچون سفرنامه ناصرخسرو که بگذریم، ایرانیان از دوره صفوی به نگارش سفرنامه علاقه‌مندی نشان دادند. این گرایش در دوره قاجار رو به فزونی رفت، به همین دلیل بیشترین سفرنامه‌های داخلی و خارجی ایرانیان را می‌توان در این دوره‌ها جست‌وجو کرد. 

سفرنامه‌ها در کنار همه آگاهی‌هایی که در دهه‌های گذشته در اختیار تاریخ‌نگاران گذاشته‌اند، یک رویه دیگر نیز دارند؛ سفرنامه‌های اروپاییان به ایران در دوره‌های تاریخی همچون قاجار، آگاهی‌هایی ارزشمند در اختیار آنان گذاشت که موجب شد با شناخت بهتر و بیشتری با ایران آن روزگار روبه‌رو شوند؛ هرچند این رویارویی، کمتر دستاوردی خوشایند برای ایرانیان داشت. از سوی دیگر، ایرانیانی که به اروپا و کشورهایی چون عثمانی مسافرت کردند، با سفرنامه‌هایشان بستر مهمی برای نخستین آگاهی‌های نو درباره غرب و پیشرفت‌های آن سرزمین فراهم آوردند.
 
بخش مهمی از آن‌چه ما امروز از تاریخ دوره‌های گوناگون می‌دانیم و از آن‌ها بهره می‌بریم، دستاورد سفرنامه‌ها است. نگاه تیزبین و نکته‌سنج سفرنامه‌نویس، امروز بسیار به کار پژوهشگران و تاریخ‌نگاران می‌آید. از این‌رو که او چیزهایی را دیده و به رشته تحریر درآورده که کمتر مورخی در دوره‌های گوناگون تاریخی بدان‌ها پرداخته است.

کتابخانه و موزه ملی ملک در همین راستا نمایشگاهی از قدیمی‌ترین سفرنامه‌های ایرانی و اروپایی برگزار کرده است. این نمایشگاه از دو بخش موضوعی «ایران از زبان اروپاییان» و «جهان از نگاه ایرانیان» تشکیل شده است. 

ایران از دریچه نگاه اروپاییان 

از مجموعه آثار لاتین موجود در کتابخانه و موزه ملی ملک، 16 سفرنامه از اروپایی‌هایی است که به ایران سفر کرده‌اند، این سفرنامه‌ها به زبان‎های آلمانی، فرانسوی و انگلیسی است. جهانگردان خارجی در این‌ سفرنامه‌ها، ایران و برداشت‌های خود از آداب و رسوم، فرهنگ و مذهب مردمان این سرزمین کهن را توصیف کرده‌اند و نکات ویژه‌ای از تاریخ اجتماعی ایران را به تصویر کشیده‌اند.

سفرنامه توماس هربرت، قدیمی‌ترین سفرنامه‌ای است که در موزه ملک به نمایش درآمده است. این سفرنامه شامل مشاهدات و تجربیات این جهانگرد از سفرهایی است که به نقاط مختلف جهان از جمله ایران داشته است.

ژان شاردن، جواهرفروش و جهانگرد فرانسوی است و کتاب 10 جلدی «سفرهای سِر ژان شاردن» به‌عنوان یکی از بهترین آثار پژوهشگران غربی درباره ایران و شرق به شمار می‌رود. یک نسخه از این سفرنامه در نمایشگاه سفرنامه‌های موزه ملک در معرض دید بازدیدکنندگان قرار گرفته است.

سفرنامه هینریش بروگش، خاورشناس آلمانی قرن نوزدهم که دوبار در دوران قاجار به ایران سفر کرد و دو اثر با نام‌های «در محضر سلطان صاحب‌قران» و «در سرزمین آفتاب» از خود به یادگار گذاشت، سفرنامه جیمز موریه، نویسنده و دیپلمات بریتانیایی قرن نوزدهم که مقارن سلطنت فتحعلیشاه به ایران سفر کرد، سفرنامه ژان دیولافوا، که به همراه همسرش از سوی دولت فرانسه برای انجام کاوش‌های باستانشناسی سه بار به ایران سفر کرد و مطالعات و مشاهدات اجتماعی و یافته‌های باستانشناسی همسرش را به صورت یادداشت‌های روزانه جمع‌آوری و در دو کتاب جداگانه منتشر کرد. برخی دیگر از مهم‌ترین سفرنامه‌های به نمایش درآمده در این نمایشگاه است. 

جهان به روایت ایرانیان
بخش سفرنامه‌های ایرانیانی که به نقاط مختلف جهان سفر کرده‌اند، خود به دو بخش مجزای «نسخه‌های چاپ سنگی» و «نسخه‌های خطی سفرنامه» تقسیم می‌شود. 

در بخش نسخه‌های چاپ سنگی سفرنامه‌هایی همچون «سفرنامه شیکاگو» که دربردارنده خاطرات حاج میرزا محمدعلی معین‌السلطنه به اروپا و آمریکاست در 297 صفحه و مصور، «سفرنامه فرنگستان: سفر سوم» که خاطرات ناصرالدین‌شاه از سفر سوم خود به اروپا و در 411 صفحه است. سفرنامه «تحفة الحرمين و سعادة الدارين: يشتمل علي فوائد العاليه هي للمسافرين زاد و للطالبين مرصاد و للواصلين» تالیف لمعصوم ابن رحمتعلي النائب الصدر الشيرازی و «سیاحت‌نامه ناصر خسرو علوی»در 261 صفحه، به چشم می‌خورد. 

«مخزن‌الوقايع» از حسين‌بن عبدالله گران مايه سرابي تبريزي که به دستور ميرزا يوسف خان مستشار الدوله و به خط شکسته نستعليق در سال ‎۱۲۹۹ق به رشته تحریر درآمد، «چهار فصل» تاليف عبدالفتاح گرمرودی به خط نستعليق و متعلق به قرن ‎۱۴ق، «سفرنامه مکه» از حاج ميرزا ابراهيم مشتری خراسانی طوسی حسام الشعرا به خط خود مؤلف و متعلق به سال ‎۱۳۰۰ هجری قمری، «سفرنامه رضاقلی ميرزا» تاليف نجف قلی ميرزا به خط نسخ و به سال ‎۱۳۲۲ هجری قمری، «سفرنامه حاج ميرزا عبدالغفار نجم‌الملک اصفهانی به عربستان» به خط عبرت نائينی نسخ و به تاریخ ‎۱۳۴۷هجری قمری برخی از سفرنامه‌هایی هستند که در بخش نسخه‌های خطی به نمایش درآمده‌اند. 

از دیگر سفرنامه‌های به نمایش درآمده در این بخش می‌توان به «سفرنامه آجودان باشی» يا «چهار فصل» از عبدالفتاح تبريزی گرم‌رودی ‌به خط عبدالله بن محمدجعفر فسایی مسکين و متعلق به سال ‎۱۲۶۶ هجری قمری، «تحفة الخاقانية» به خط جواد بن زين‌العابدين الحسين به خط نستعليق و به سال ‎۱۲۳۱ هجری قمری، «سفرنامه مکه» از محمدرضا عبدالجليل حسنی حسينی طباطبائی تبريزی به خط نستعليق و متعلق به ‎۱۲۹۷ هجری قمری، «سفرنامه عتبات ناصرالدين شاه» از عبدالعلی ملقب به اديب‌الملک ‌بن حاجی عليخان حاجب‌الدوله به خط شکسته نستعليق و متعلق به اواخر قرن ‎۱۳ق، «سفرنامه حبشه» به خط شکسته نستعليق، قرن ‎۱۳ هجري قمري، «دلايل‌الانام في سبيل بيت‌الله‌الحرام» تالیف حسام‌السلطنه، به خط عبدالرحيم به تاریخ ‎۱۲۹۹ و «سفرنامه عتبات ناصرالدين شاه» از عبدالعلي ملقب به اديب‌الملک ‌بن حاجي عليخان حاجب‌الدوله مربوط به اواخر قرن ‎۱۳ق اشاره کرد.

نمایشگاه «سفرنامه‌های تاریخی» تا پنجم شهریور از ساعت 8 و 30 دقیقه تا 16 و 30 در کتابخانه و موزه ملی ملک برپاست.