به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، محمدجواد جدی، پژوهشگر و مولف کتاب‌های مهرشناسی و خوشنویسی پس از دو دهه موفق شد کتاب «دانشنامه مهر و حکاکی در ایران» را منتشر کند وی تا کنون کتاب‌های مهر و حکاکی در ایران، شیرازنامه، مهرها و نگین‌ها، مهرهای سلطنتی را به رشته تحریر درآورده است. این پژوهشگر و نویسنده پرتلاش از مشکلاتی که در حوزه پژوهش وجود دارد و موجب دلسردی نویسندگان و پژوهشگران می‌شود به شدت گله‌مند است. جدی با خرسندی از استقبال پژوهشگران، هنرمندان و علاقه‌مندان از این کتاب در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) درباره پیشینه مهر و حکاکی، اهمیت و استقبال پژوهش در ایران سخن گفت. 

آقای جدی لطفا در ابتدا، مختصری درباره اهمیت موضوع مُهرشناسی بفرمایید؟ 

بي‌ترديد قدمت مُهر به قدمت مفهوم مالكيت آدمي و تثبيت آن است و در ایران به عنوان نخستین ابزار تثبیت فردیت و مهم‌ترین رکن در اعتبار بخشی و شناخت اسناد رواج داشته و از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. تاریخ و سابقه مُهر در جغرافیای ایران بزرگ به حدود 6 هزار سال می‌رسد. 

درباره مُهرها همین بس که بدانیم حکیم ابوالقاسم فردوسی مُهر را یکی از ارکان اصلی جاه و جلال پادشاهی به حساب آورده و اشاره وی به خداوند شمشیر و گاه نگین دلیل اهمیت آن و نشانه اقتدار و شهریاری است. در کتاب مادیان هزار دادِستان که تنها سند موجود ویژه نظام حقوقی دوره ساسانی و پیش از اسلام است به صراحت می‌خوانیم: «سندی که مُهر آن محو شده و نیز اظهار نامه‌ای که مُهر آن از میان رفته باشد بی‌اعتبار است و لفظ بی‌اعتبار به چنین سند و اظهارنامه‌ای گفته می‌شود.» 

در دوران اسلامی نیز اشاره به این نکته گواه اهمیت مُهر است که محمد بن سعد در کتاب طبقات که 1200 سال پیش نوشته مدعی شده است: «قریش به پیامبر گفتند در ایران نامه‌های بدون مُهر را نمی‌پذیرند و این موضوع پیامبر را بر آن داشت که برای خود انگشتری و مُهری بسازد.» 

درباره ویژگی‌های هنر حکاکی و مُهرسازی نیز باید یادآور شوم، استادان حکاک، این هنرمندان مهجور زمانه ما، افزون بر استادی در هنر خوشنویسی و درک عمیق مبانی نظری هنر تجسمی و همجواری حروف از مهارت ویژه طراحی، ترکیب‌بندی، قرینه‌سازی طغرا و سپس حکاکی بهره‌مند بوده‌اند، چه عرصه محدود و اندک این سنگ‌ها نیاز مبرم و ویژه‌ای را می‌طلبید و در اهمیت هنری آن همین بس که مُهر هر فردی، برگ هویت و شناسنامه او و نقش مُهر و سجع آن نمایانگر نَسَب، سلیقه، مبانی اعتقادی و جایگاه اجتماعی او به شمار می‌رفت و مورد مباهات و افتخار صاحبان آن‌ها بوده‌ است. 

چه شد که به سراغ مهر رفتید؟ و همچنین انگیزه شما از تالیف این دانشنامه چه بود؟ 

موضوعی با این درجه اهمیت متاسفانه چندان مورد توجه پژوهشگران نبود و به نظر می‌رسید کارهای انجام گرفته پیشین کفاف موضوعی چنین گسترده را نمی‌کند. به ویژه آن‌که بسیاری از شرق‌شناسان غربی به دلیل متون عربی و قرآنی سجع مُهرها و نگین‌های حکاکی شده آن‌ها را هنری متعلق به کشورهای عربی یا حتی عثمانی قلمداد می‌کردند که اصلاح این باورهای نادرست یکی از آرزوهای دیرین من بود که نزدیک به سه دهه از بهترین دوره زندگی‌ام را به‌خود معطوف کرد که خوشبختانه اینک به نظر می‌رسد با انتشار این کتاب‌ها محقق شده است. 

البته باید یادآور شوم کتاب «دانشنامه مُهر و حکاکی در ایران» در واقع چهارمین کتاب من در حوزه مُهرشناسی است. همچنین قابل یادآوری است تنها فصل چهارده این کتاب (ص 609 : فرهنگنامه مُهر و حکاکی در شعر و ادبیات پارسی با بیش از 200 مدخل) به واقع می‌توانست خود به تنهایی کتابی مستقل و نوین باشد که برای نخستین‌بار در قالب یک فصل در این کتاب آمده ‌است. برای پژوهش و تألیف این فصل تمامی دیوان‌های شاعران پارسی‌گو از رودکی تا شهریار با دقت وصف‌ناشدنی بررسی، تدوین و به آن‌ها استناد شده ‌است. 

با چه مشکلاتی در هنگام تالیف مواجه بودید؟ 

مشکلات راه سخت و دشوار پژوهش‌های ماندگار بر همگان روشن و مبرهن است. کافی است تنها گام نخست پژوهش در این حوزه، یعنی راه دشوار گرفتن مجوز از موزه‌ها برای بازدید و سپس تهیه عکس و پژوهش درباره آن‌ها را به خاطر بیاورید.
من برای آگاهی و اطلاع شما از این روند صعب‌العبور برای نمونه موردی را عنوان می کنم که شاید باورش برای شما دشوار باشد اما بنده با این پیشینه درازآهنگ پژوهشی و شهرت خانوادگی و پس از تالیف چندین کتاب و مقالات بسیار در این حوزه، هنوز که هنوز است پس از 10 سال دوندگی و نامه‌نگاری موفق به گرفتن چند تصویر از نگین‌های حکاکی شده موجود در موزه جواهرات ملی بانک مرکزی آن هم باوجود دستور ریاست بانک مرکزی و پیگیری آن از سوی فرهنگستان هنر نشده‌ام و برایم روشن نیست چه کسی از معرفی آثار ملی و فاخر هنرمندان این مرز و بوم زیان می‌بیند؟ حال تصور بفرمایید جمع‌آوری و تهیه تصویر هزاران مُهر و نقش مُهر و مطالعه و پژوهش دقیق و موشکافانه آن‌ها چه زحمت و مشقتی به دنبال داشته ‌است. 

نظام اداری و روال پیچیده دسترسی و استفاده از منابع اصلی و مهم در موزه‌ها و کتابخانه‌ها و عدم آشنایی و شناخت کافی پژوهشگران توسط مسوولان این مراکز به‌راستی از مهم‌ترین آفات پژوهش در کشور به حساب می‌آید که ناخواسته دشواری‌های جانکاهی بر سر راه محققان قرار می‌دهد. این در حالی است که صدها اثر یا سند تاریخی در موزه‌ها و کتابخانه‌ها بدون استفاده و کار پژوهشی موثر چشم به راه پژوهشگران دارند. به ویژه آن‌که به دلیل عدم وجود قانونی محکم و پایدار و اعمال سیاست‌های سطحی و ناکارآمد، مجموعه‌داران خصوصی نیز چندان رغبتی به در اختیار قرار دادن آثارشان نشان نمی‌دهند. 

اما از این مشکلات که بگذریم به سرانجام رساندن و نشر ثمره این تحقیقات و زحمات طاقت‌فرسا در این برهه به ویژه در این چند سال اخیر و گرانی کاغذ و تنگناهای مالی مراکز نشر آن‌چنان بود که خون به دل مولفان و پژوهشگران کرد. بیان این غم‌نامه تنها و تنها به این دلیل است که شاید مسوولی را به فکر چاره بیندازد و شاید جبران مافات کند و مرهمی بر این زخم دیرین نهد که البته و خوشبختانه به نظر می‌رسد به تازگی عزم راسخی برای اصلاح روند نشر به‌وجود آمده و درهای امیدی گشوده شده است. 

بازتاب انتشار دانشنامه مُهر و حکاکی در ایران در میان اهالی فرهنگ و استقبال علاقه‌مندان این حوزه از کتاب چگونه بوده است؟ 

از آن‌جایی که مخاطبان این اثر طیف وسیع هنرمندان و پژوهشگران حوزه هنر، تاریخ، ادبیات، خوشنویسی و علاقه‌مندان میراث فرهنگی را شامل می‌شود، کتاب با استقبال کم‌نظیری مواجه بوده و همان‌گونه که اطلاع دارید کتاب پیشینم «مُهرهای سلطنتی» تنها پس از گذشت چند ماه از انتشارش نایاب شد و اکنون به چند برابر قیمت هم در بازار یافت نمی‌شود. بسیار خرسندم که این کتاب از حمایت و توجه صاحب‌نظران و بزرگانی همچون: زنده‌یاد دکتر باستانی پاریزی، استاد آیدین آغداشلو (که مقدمه کتاب به قلم وی است)، حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر سیدمحمود مرعشی نجفی، دکتر کریم‌زاده تبریزی و نیز تقریبا همه استادان تراز اول خوشنویسی کشور برخوردار بوده است. البته من امیدوارم حداقل همچون گذشته، دولت و وزارت ارشاد به خرید کتاب‌های برگزیده و شاخص برای کتابخانه‌های کشور اهتمام بورزند تا علاقه‌مندانی که قادر به خرید آن نیستند نیز بتوانند به سهولت از آن بهره‌مند شوند. 

به عنوان پرسش آخر بفرمایید چه کتاب‌های در دست تالیف دارید؟ 

درباره هنر خوشنویسی و خوشنویسان دوره سلطان فاتح عثمانی، کتابی در دست ترجمه دارم و «خاتم عشق» عنوان اثری است که گزیده‌ای از آثار پدرم را دربردارد. همچنین کتابی نیز از مجموعه شعرهای من در حال آماده شدن است.