به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، یکم دیماه برابر با پنجمین سال ثبت «مسالک و ممالک» در حافظه جهانی یونسکو است. «مسالک و ممالک» اثری جغرافیایی به جای مانده از قرن چهارم هجری‌قمری تالیف ابواسحاق ابراهیم بن محمد فارسی معروف به استخری به معنای راه‌ها و ایالت‌هاست. این کتاب ارزشمند و کهن یکم دیماه 1387 به‌عنوان میراثی ارزشمند در حافظه جهانی یونسکو به‌ثبت رسید. 

در واقع، این مکتوب، مجموعه مسیر سرزمین‌ها، بیابان‌ها، کوه‌ها، راه‌های دریایی، شهرهای بندری و دیگر عوارض طبیعی را نشان می‌دهد که مولف، آن‌ها را از میان دیگر کتاب‌ها گردآوری کرده‌بود. نسخه‌های متعددی از این اثر در کتابخانه‌های مشهور دنیا نگهداری می‌شود که در کتابخانه مجلس شورای ملی ایران به‌شماره 1407 ثبت شده‌است و نسخه خطی ترجمه فارسی کتاب «مسالک و ممالک» نیز در موزه ملی ایران به شماره 3515 نگهداری می‌شود.

اصل کتاب «مسالک و ممالک» به زبان عربی، به نثر ساده و بدون استفاده از کلمه‌های دشوار نوشته شده، اما کلمه‌های آن زبان یکسانی ندارند و در برخی جاها کلمات فارسی مانند دریا و در جای دیگر عربی آن به‌صورت بحر آورده شده‌است. این کتاب با دیباچه‌ای آغاز و در ادامه علاوه‌بر مقدمه 19 فصل دارد.

فصل‌های «مسالک و ممالک» به معرفی جغرافیای مناطق مختلف، فاصله شهرها از یکدیگر، دریاها، کوه‌ها، اقلیم‌های مختلف، معرفی قبایل عرب و غیرعرب و شرح برخی شهرها پرداخته و جزیره‌ها، رودها، کوه‌ها، بیابان‌ها، حیوانات، معادن و عجایب سرزمین‌ها را بررسی می‌‌کند. همچنین اطلاعات ارزشمندی درباره آداب و رسوم، فرهنگ، محصولات کشاورزی، اقتصاد، صنایع دستی و مسایل اجتماعی بیان کرده و از‌‌ سوی دیگر این کتاب به‌عنوان سندی بااهمیت برای اثبات نام حقیقی خلیج فارس استفاده می‌شود.

کتاب‌هایی مانند «سفرنامه سلیمان و ابوزید سیرافی»، «ابن خردادبه»، «مسعودی»، «مقدسی»، «ابن ماجد» و «ابن حوقل» از دیگر کتاب‌هایی به‌شمار می‌روند که اطلاعات ارزشمندی از حوزه جغرافیا و راه‌های آبی در آن‌ها درج شده‌ و اثر استخری در میان آن‌ها جای می‌گیرد.

محمدباقر وثوقی، استاد تاریخ دانشگاه تهران معتقد است که به احتمال بسیار «مسالک و ممالک» نخستین و قدیمی‌ترین نقشه دریایی دنیاست در حالی‌که بسیاری اذعان دارند نخستین نقشه دریایی را یک ونیزی در قرن 13 میلادی ترسیم کرده‌است. در کتاب «سلسله التواریخ» نیز درباره قدمت این کتاب نوشته شده‌است. 

وی می‌گوید: استخری نخستین‌بار تالیف این کتاب را در حدود سال‌های 318 – 321 هجری‌قمری به پایان رساند و برای بار دوم آن را در سال 340 هجری‌قمری تالیف کرد. دو ترجمه فارسی از این کتاب وجود دارد که نخستین آن‌ها متعلق به محمد بن اسعد بن عبدالله تستری نویسنده قرن‌های هفتم و هشتم هجری قمری است که در کتابخانه بادلیان در دانشگاه آکسفورد انگلیس نگهداری می‌شود و زنده‌یاد ایرج افشار آن را در سال 1373 به فارسی امروزی برگردان کرد. 

به گفته وثوقی، ترجمه دیگر آن از مترجمی ناشناس است و از تاریخ نگارش آن نیز اطلاعی در دست نیست. دوره این ترجمه برپایه زبانشناسی مربوط به قرن هشتم هجری‌قمری برآورد شده‌است. قدیمی‌ترین نسخه تاریخ‌دار «مسالک و ممالک» دستنویسی از قرن هشتم (726 هجری‌قمری) به خط ابن ساوجی همان نسخه‌ای است که در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود.

«مسالک و ممالک» برای ثبت منطقه‌ای در حافظه جهانی یونسکو در منطقه آسیا و اقیانوسیه از سوی ایران معرفی شده‌است.