به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، نشست «تاریخ فکری ایران: مولفه‌ها و رویکردها» با حضور علی‌اکبر علیخانی، استاد مطالعات جهان دانشگاه تهران و پژوهشگر فلسفه و اندیشه سیاسی اسلام، قدیر نصری، استاد علوم سیاسی دانشگاه خوارزمی و زهیر صیامیان، پژوهشگر تاریخ و دبیر نشست، یکشنبه (28 مهرماه) در دفتر «کتاب‌ماه تاریخ و جغرافیا» برگزار شد.

قدیر نصری در این نشست با بیان این‌که مبحث تاریخ فکری مغفول مانده است، گفت: تاریخ فکری (Intellectual History) از ریشه Intellect به معنای خرد، هوش و فکر گرفته شده و در برابر History of Thought قرار می‌گیرد. تاریخ اندیشه به‌معنای اندیشه در قاب تاریخ است، در حالی‌که تاریخ فکری به تاریخ در قاب اندیشه نسبت داده می‌شود. به همین دلیل، هنگامی که می‌خواهیم درباره تاریخ فکری مطالعه کنیم به سراغ مولفان و آثار مکتوب مانند کتاب‌ها می‌رویم.

این پژوهشگر افزود: به‌طور مثال برای فهم دوره محمدرضا پهلوی، کتاب «مدیر مدرسه» جلال آل‌احمد را مطالعه می‌کنیم اما به سراغ روزنامه‌های آن دوران نمی‌رویم، زیرا این روزنامه‌ها گفتمان غالب و رسمی آن دوره را شرح می‌دهند و اکتفا به روزنامه‌ها، ‌کاری سطحی و نادرست است. با این‌که گفته می‌شود تاریخ را فاتحان می‌نویسند اما تفاوت‌هایی که در میراث گذشته به‌صورت مکتوب یا غیرمکتوب مانند اسناد، مدارک، ادبیات، فیلم، گفتار، خاطرات، وقایع یا دیگر هنرها در هر دوره وجود دارند در مطالعات تاریخ فکری جایگاه مهمی را به خود اختصاص می‌دهند.

این استاد دانشگاه با بیان این‌که تاریخ فکری سنجاق کردن تاریخ به آثار فکری هر دوره است، اظهار کرد: تاریخ برای کشورهایی که گذشته باستانی گسترده‌ای مانند ایرانیان دارند، بااهمیت است. ایرانیان مردمی آرمانگرا هستند و با ملل دیگر تفاوت دارند، بنابراین، اهمیت تاریخ نخست به‌عنوان حامل یا بلندگوی تاریخ فکری است و در تاریخ فکری آثار به‌جای اعمال ارزش دارند و سخن می‌گویند.

وی بیان کرد: ملل الهام‌بخش مانند ایران، مصر، روسیه و ایتالیا که دارای تبار و میراث کهن با پیشینه تاریخی هستند، گفتمان دیگر ملل را نمی‌پذیرند. تاریخ این ملت‌ها همچون آینه‌ای است که گاهی باید در آن نگریست تا مسیر حال و آینده‌شان را مشخص کند. مساله دیگر، درک و ساماندهی اکنون است. «جورج لوکاچ» می‌گوید که تاریخ برای ساماندهی اکنون و آینده حضور دارد. هیچ گروه، ملت یا خانواده‌ای در زمان حال به اجماع نمی‌رسد مگر آن‌که در گذشته سامان یافته باشند. آگاهی از گذشته فکری برای اکنون ضرورت دارد.

نصری با اشاره به دیگر مساله‌ای که در مطالعه تاریخ فکری اهمیت دارد، بیان کرد: مطالعه تاریخ فکری فرا رفتن از گفتمان مسلط زمانه و کشف گفتمان حذف شده است. به‌گفته «فوکو» برخی گفتمان‌ها در هر دوره‌ای مجال بروز نداشته‌ و باید آن‌ها را کشف کرد تا شاید آن‌ها چراغی فراروی آینده شوند. دیگر مساله در مطالعه تاریخ، توجه به انتقال پیچیدگی‌های دنیای پیشینیان به اکنون است، به دلیل همین مسایلی که مطرح شد، باید به سراغ مطالعه تاریخ فکری برویم.

این مدرس دانشگاه به مشخصات یک ناقد اشاره کرد و گفت: نخستین وظیفه تاریخ فکری، نقد است اما رسالت اصلی آن از دیدگاه حداقلی، عبور از روایت و تامل در چیستی امور و از دیدگاه حداکثری، شالوده‌شکنی به‌شمار می‌رود. یک ناقد علاوه‌بر اشراف علمی بر موضوع، باید بدون ابهام سخن بگوید و از مساله‌ای که بر آن نقد می‌شود گره‌گشایی کند.

این پژوهشگر با ارایه تعریفی از تاریخ تفکر ادامه داد: تفحص در قلمرو اندیشه و تلقی تحولات آرا و افکار به‌عنوان تحولات اصلی، تعریفی است که برای این مفهوم در ذهن دارم. به عبارت دیگر تاریخ تفکر، وقایع به‌مثابه برداشت ذهنی به‌شمار می‌رود. یعنی باید بدانیم دیدگاه هر فرد نسبت به مسایل چیست، زیرا جریان‌های ذهنی بنیاد تحولات استراتژیکی است که در هر دوره‌ای رخ داده‌اند.

نصری با بیان ویژگی‌های متفکر گفت: متفکر کسی است که در پی مقوله‌های ارزشمند و مصالح عمومی باشد و نه منافع صنفی و شخصی. دیگر ویژگی وی از دیدگاه «کانت» شهامت دانستن است؛ فردی که به بلوغ رسیده و بتواند مستقل باشد و امنیت را فدای آزادی نکند. از سوی دیگر متفکر بی‌نظمی در جامعه را می‌بیند و نسبت به آن واکنش نشان می‌دهد. آخرین ویژگی متفکر، رسیدن به مرحله خودآگاهی است، به‌این معنا که از عادت، ترس و طمع فراتر برود. این سه مانع اصلی رشد و زیستن متعارف برای انسان روشن‌نگر به‌شمار می‌روند.

علی‌اکبر علیخانی نیز در این نشست با بیان این‌که باید اهمیت و ضرورت پرداختن به تاریخ فکری مشخص شود، اظهار کرد: مطالعه رشته‌های تاریخ در ایران عمدتا با هدف مطالعه صرف انجام می‌شود، اما هدف‌های دیگری در این مطالعات وجود دارد که تبارشناسی و ریشه‌شناسی وقایع و تحلیل آن‌ها،‌ کشف روابط عِلّی است که در گذشته وجود داشته، همچنین شناخت و تحلیل کلیت تاریخ تفکر و شناخت جزییات آن با هدف استفاده و بهره‌برداری برای امروز، کارکردهای اصلی این رشته به‌شمار می‌روند.

این استاد مطالعات جهان دانشگاه تهران با بیان این‌که متفکر محصول جامعه است، افزود: صاحب فکر که تولید اندیشه می‌کند هم متاثر از جامعه است و هم بر آن تاثیر می‌گذارد. مساله دیگر میزان تاثیرگذاری و تاثیرپذیری با توجه به شرایط و وقایع سیاسی و اجتماعی جامعه متفکر است که اگر متفکر همسو با جریان غالب نباشد، رشد نخواهد کرد. 

وی ادامه داد: آن‌چه در طول تاریخ شکل گرفته به‌دلیل نفعی بوده که برای مردم داشته و همچنین تفکر غالب که به آن پر و بال می‌دهد. از سوی دیگر تفکر با جریان‌های موجود در جامعه و زمان خود در تعامل است. در تدوین کتاب «اندیشه سیاسی متفکران مسلمان» نیز بر همین اساس در ابتدای معرفی هر متفکر، شرح حالی از زندگی و شرایط زمانه وی ارایه شده تا مخاطب با آگاهی از این امر که موقعیت و زندگی هر متفکر متاثر از زمان و محیط خودش است را مطالعه کند.

زهیر صیامیان نیز در این نشست با بیان این مساله که تعریف مشخصی از تاریخ فکری وجود ندارد، اظهار کرد: متاسفانه فرض بر این است که تاریخ فکری تعریف مشخص و واحدی دارد در حالی‌که میان پژوهشگران در این حوزه اتفاق نظری وجود نداشته و کار چندانی در این حوزه صورت نگرفته است. بنابراین نیاز به ارایه تعریف مشخص از تاریخ فکری از مهم‌ترین مسایل در طرح این پرسش‌ها به‌شمار می‌رود.