آشپزی جزو بیگاری‌های زنان در جنگ‌های شاه عباس بود/ مشخص‌کردن طبقات فرادست و فرودست در جنگ

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، کتاب «منظومه‌ای در تاریخ شاه عباس (فتوحات گیتی‌ستان)» با مقدمه و تصحیح نزهت احمدی (صراف) و محسن محمدی فشارکی از اعضای هیات علمی دانشگاه اصفهان در دانشگاه اوپسالا سوئد منتشر شده است.

«فتوحات گیتی‌ستان» منظومه‌ای تاریخی، بازگشته به سده 12 هجری منسوب به سیداحمد حسینی خلیفه است. این کتاب برپایه نسخه منحصر‌به‌فرد و نفیس خطی متعلق به کتابخانه و موزه ملی ملک در شرح رخدادهای زمان حکومت شاه عباس یکم صفوی در قالب مثنوی به شمار می‌آید که با نام «تاریخ شاه اسماعیل دوم یا فتوحات شاه اسماعیل دوم» به شماره 4769 در کتابخانه و موزه ملی ملک به ثبت رسیده است. پژوهش بر این نسخه اما نشان داده است درون‌مایه آن هیچ پیوندی به دوره شاه اسماعیل دوم ندارد و مشخص نیست علت نام‌گذاری آن به تاریخ شاه اسماعیل چه بوده است، تنها برپایه گواه‌ها و درون‌مایه نسخه می‌توان پنداشت فهرست‌نویس در روزگار گذشته، نخستین نامی که در صفحه دوم کتاب آمده را مصداق گرفته و درون‌مایه کتاب را در پیوند با آن پنداشته است.

این نسخه خطی فارسی این کتاب منظوم 791 صفحه‌ای که به وزن شاهنامه فردوسی سروده شده، به سرلوحه‌ای مُذَهّب و زیبا مزین بوده و با «بسم الله الرحمن الرحیم» آغاز می‌شود. سروده‌های کتاب «فتوحات گیتی‌ستان» به شیوه «حدیقه الحقیقه» سنایی غزنوی و «مثنوی معنوی» مولوی در آغاز هر موضوع به صورت منثور (به جز چند مورد) خلاصه مطالب را که در ادامه یاد شده، آورده است که 253 مورد را دربرمی‌گیرد.

شاعر اثر در هیچ کجای متن نسخه به گونه مستقیم از نام خود و کتاب یاد نکرده اما در پایان کتاب، کاتب را این‌گونه شناسانده است «کاتبه کمترین غلامزادگان سیداحمد الحسینی الخلیفه»، «نواده عالیجاه صدر خاصه شریفه تمت فی 21 شهر ربیع‌الاول 1132 هجری». برپایه پژوهش و گمان تصحیح‌کنندگان احتمالا شاعر و کاتب یک نفر بوده است.

متن کتاب نشان می‌دهد شاعر فردی توانا در ادب و بلاغت بوده؛ اما علاقه به تاریخ او را واداشته است تا مهارت خود را در خدمت این علاقه گذاشته است تا تاریخ نیرومندترین پادشاه سلسله صفوی را به رشته نظم بکشد. شاعر از بزرگان دربار شاه سلطان حسین بوده، کتاب‌اش را تنها سه سال پیش از سقوط این سلسه سروده و نگاشته است.

درون‌مایه این کتاب در زمینه‌های اصلی تاریخ جنگ‌های شاه عباس (مهم‌ترین بخش)، گزارشی قابل توجه از تاریخ مرعشیان مازندران و توجیه آن، توصیف شهر اصفهان، از آب و هوا، محصولات، رودخانه و نهرهای منشعب از آن تا باغات و بناهای گوناگون، همچنین خلق‌وخوی مردم حتی جزییاتی دیگر و موضوعات اجتماعی (تاریخ اجتماعی دوره صفوی) جای گرفته است.

نشانی از نسخه دیگر از این کتاب تاکنون یافت نشده است و مصححان تصحیح را را برپایه همین تک‌نسخه به شیوه ذوقی- قیاسی انجام داده‌اند. با دکتر نزهت احمدی، دانشیار دانشگاه اصفهان درباره کتاب «فتوحات گیتی‌ستان» گفت‌گوی کوتاهی انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:

نزهت احمدی در این باره به خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) گفت: دوستم دکتر کاترین بابائیان از من خواست نسخه خطی «تاریخ شاه اسماعیل دوم یا فتوحات شاه اسماعیل دوم» را از کتابخانه ملک بگیرم، نسخه را گرفتم و شروع به خواندن آن کردم، توجهم به آن جلب شد و از دوستم پرسیدم می‌خواهی نسخه را تصحیح کنی؟ اگر چه به نظر کاترین بابائیان هم نسخه جالبی بود اما پاسخش در رابطه با تصحیح آن منفی بود، برای همین شروع به تصحیح آن کردم.

او با اشاره به سراینده اشعار کتاب «فتوحات گیتی‌ستان» افزود: تقریبا مطلبی افزون بر آنچه در مقدمه کتاب آوردم، نمی‌توانم بگویم. برای این‌که مطمئن نیستیم. بنابر شواهدی که لابه‌لای اشعار به جای گذاشته شده، حدس زدیم که ایشان چه کسی است و در پایان نیز که نام خودش را نوشته و در میان صحبت‌هایش از خاندانی یاد کرده است که من از این خاندان هستم و ما حدس زدیم که کاتب و شاعر یکی باشد؛ سید احمد حسینی خلیفه.

استاد تاریخ دانشگاه اصفهان درباره جزئیات ثبت شده از پایتخت صفویه در «فتوحات گیتی‌ستان» عنوان کرد: نویسنده هر جا صحبت از اصفهان به میان آمده، با یک علاقه و حس خاصی از آن صحبت کرده است و حتی می‌توانیم بگوییم مانند یک شهرآشوب در وسط سخنانش به اصفهان پرداخته است؛ از محلات، آب و هوا، باغ‌ها، میوه‌ها و رودها، مدارس، علمای شهر و نویسندگان و در یک حالت ستایش‌آمیز و با توجه به علاقه و توجهی که به پایتخت صفویه داشته، از آن یاد کرده است.

نزهت احمدی بیان کرد: چند سال پیش سخنرانی در دانشگاه اوپسالا سوئد درباره زنان داشتم که در آن سخنرانی به کتاب دلگشا اشاره کردم که آن هم یکی نسخه خطی بود و قبل از این کتاب به چاپ رسید. آن موقع به من پیشنهاد دادند که کتاب را در انتشارات اوپسالا منتشر کنم که به دلایلی میسر نشد. بعد از آن دو سال پیش سخنرانی دیگری در استکهلم داشتم که در آنجا «فتوحات گیتی‌ستان» را معرفی و اظهار تمایل کردم که آنها چاپ نسخه را به عهده بگیرند.

او با اشاره به مشکلات چاپ کتاب‌های تخصصی تاریخ در شرایط امروز نشر ایران افزود: زمانی که چاپ کتاب را به انتشارات دانشگاه اوپسالا پیشنهاد دادم، مطمئن نبودم در ایران ناشری پیدا شود که این حجم کتاب را با این گرانی کاغذ بخواهد چاپ کند. برای همین چاپ کتاب را به آنها پیشنهاد کردم که مورد استقبال واقع شد، البته ابتدا نسخه را فرستادیم و آنها داوری و بعد نظرات داور را منعکس کردند پس از آن کتاب به چاپ رسید.

پژوهشگر تاریخ صفویه در پاسخ به بازتاب چاپ کتاب اظهار کرد: هنوز برای این اظهار نظر زود است، چون درست است که چند ماهی از چاپ کتاب می‌گذرد اما هنوز به درستی در ایران توزیع نشده و هنوز بسیاری از پژوهشگران و علاقه‌مندان این مباحث، کتاب را ندیدند. در واقع نخستین بسته کتاب هنوز دو هفته نیست که با مشکلات بسیاری به دستم رسیده است.

نزهت احمدی با اشاره به مشکلات پست کتاب به ایران و تحویل آن گفت: کتاب را با مشکلات بسیار زیادی توانستیم از پست و گمرک بگیریم چون تعدادی از آن برای من و همکارم محسن محمدی فشارکی فرستاده شده بود، مشمول گمرک شد، البته چون جزء اقلام فرهنگی و دانشگاهی بود به نسبت هزینه گمرکی آن زیاد نبود؛ اما باز هم هزینه‌های ترخیص و... باعث شد که قدری در دریافت آن اذیت شویم. به همین دلیل دردسرهای خاص خودش را داشت.

پژوهشگر تاریخ صفویه عنوان کرد: البته نسخه پی دی اف آن روی سایت انتشارات دانشگاه اوپسالا قرار دارد و هر کسی که بخواهد به صورت مجانی می‌تواند این نسخه را دریافت کند. همچنین خود من هم نسخه پی‌دی‌اف کتاب را دارم و هرکسی بخواهد آن را در اختیارش می‌گذارم.

او با اشاره به نکاتی درباره زنان در «فتوحات گیتی‌ستان» اظهار کرد: از آنجا که کتاب به صورت شعر درآمده، مشخص است که حجم زیادی از مطالب و توضیحات را حذف کرده است ولی برخی از جزئیات را آورده است، مثلا درباره زنان به نکات جالبی اشاره می‌کند از جمله این‌که در جنگ‌ها از زنان برای آشپزی استفاده می‌کردند و جزو بیگاری‌هایی بوده که از آنها می‌گرفتند. همچنین درباره سلاح‌ها، اسرا، ابزار جنگ، شیوه‌های جنگی و جزییاتی از کشته‌شده‌ها آمده که چه تعداد از طبقات فرادست و چند تن از طبقه فرودست هستند.