سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، طاهره مهری - پیوستگی دیرینه دو تمدن بزرگ ایران و هند به لحاظ مناسبات فرهنگی، دینی، زبانی و… در گستره تمدنسازی آریایی سبب شده است تا دانشوران و ادیبان این دو سرزمین تحت تاثیر یکدیگر قرار بگیرند و در خلق موضوعات متنوع و متلون (اسطورهسازی، داستانپردازی و…) نقش بسزایی داشته باشند و آثار ارزشمندی نظیر کلیلهودمنه، سندبادنامه و… رقم بزنند. این آثار که در پیشینه تمدن هندی تالیف شدهاند. در دوره باستانی و اسلامی تاریخ فرهنگی ایران به پهلوی، عربی و فارسی نیز ترجمه شدهاند.
یکی از آثار روایی هند باستان، حکایت عاشقانه پادشاه کشورگیر و ملکآراست که در دوره محمدشاه تغلق (۷۲۵-۷۵۲) توسط اختسان دهلوی با عنوان بساتینالانس به نثر فارسی ترجمه شده و همین اثر در سده بعد، توسط شاعری به نام و تخلص علی / امیر سیدعلی حسینی به نظم فارسی درآمده است. تنها منبع کهن که اطلاعات اندکی درباره جلیسالمشتاق به دست داده، کشفالظنون حاجی خلیفه است. کتاب «جلیسالمشتاق» توسط فاطمه رستمی تصحیح و از سوی انتشارات تمثال راهی بازار نشر شد. برای شناخت بیشتر این کتاب با او به گفتوگو نشستیم که در ادامه میخوانید:
چطور با جلیسالمشتاق آشنا شدهاید و به تصحیح این نسخه خطی پرداختهاید؟
جدای از علاقه شخصی خودم به کار تصحیح نسخه خطی و انتخاب آن به عنوان موضوع رسالۀ دکتری، در واقع یکی از مهمترین وظایف ادبپژوهان، شناختن و شناساندن متون ناشناختۀ زبان فارسی است و از طرفی دیگر منظومۀ جلیسالمشتاق به عنوان یکی از ذخایر غنایی قرن نهم که جلوهای از آمیختگیهای معنایی هندی-پارسی در آن نمود یافته است و میتوان گفت منظومۀ حاضر، از آثار فارسی مربوط به منطقۀ شمال غرب ایران؛ بهویژه منطقۀ شروان آذربایجان به عنوان یکی از معدود منظومههای نادریست با سرایندهای گمنام به نام علی / امیرسیّد علی حسینی که در سدۀ ۹ به شیرانشاه فرّخیسار تقدیم شده است. این اثر غنایی در کنار برخی از آثار شناخته شدۀ مربوط به این دوره بهخصوص منطقۀ شروانشاهان از جمله دیوان قبولی هروی، بدرشروانی، حلیمی شروانی و… میتواند نکات مبهم و ناشناخته و حلقۀ گمشدۀ زنجیرۀ ادبی زبان فارسی در این دوره را نمایان ساخته و به هم وصل نماید و برگی از تاریخ ادبیات این سرزمین پهناور را به دفتر قطور زبانی، ادبی، اجتماعی، فرهنگی و… بیفزاید. بهویژه اینکه این منظومه برگردان اثری سترگ به نام بساتینالانس، تألیف اختسان دهلوی در سدۀ ۸ قمری در زمان تغلق شاهیان هند است که نشان از عمق تبادلات فرهنگی ایران از دیرباز تا زمان سرایندۀ این منظومه در منطقۀ شروان آذربایجان با شبهقاره بوده و نیز جزو اسناد تاریخی است و جا دارد در همینجا از استاد راهنمای فرهیخته و گرانقدرم دکتر علیرضا قوجهزاده تشکر و قدردانی ویژهای داشته باشم که با راهنماییهای عالمانه و ارزندۀ خویش مرا در هر چه پربارتر نمودن این اثر یاری فرمودند.
شرحی از روند کاری که برای احیای این اثر انجام دادهاید، بیان کنید؟
اولین گام بنده در احیای این اثر ارزشمند تحقیق و معرفی کامل این منظومه و شرح احوال سرایندۀ آن و شیوۀ کار شاعر و معرفی نسخۀ نثر این اثر یعنی بساتینالانس و مولف آن و همچنین مقایسۀ این دو اثر با یکدیگر و بیان افتراقات و اشتراکات دو اثر در شرح داستانها و شخصیتهای داستانی بود و همچنین به بررسی و بیان مشترکات ترکیبی و تعبیری بین دو اثر و بیان همانندی مفاهیم و تشبیهات نیز پرداخته شد. بعد ویژگیهای سبکی منظومۀ جلیسالمشتاق در سه سطح زبانی، ادبی و محتوایی به طور کامل بررسی و همراه با شاهد مثال در ابیات مربوط به آن بیان شد و همچنین ویژگیهای نوشتاری خاص این منظومه نیز مشخص و بیان شد. خلاصهای از داستانهای منظومه نیز در قالب چهار داستان شرح داده شد و مشخصات نسخه خطی مورد استفاده به طور کامل معرفی شد در گام بعدی اشعار منظومه با دقت تمام بررسی و بازنگری و نقایص و کم و کاستیهای لغات و واژگان و وزن عروضی ابیات به طور کامل برطرف و در پاورقی قید شده و منظومه احیا شد. گام سوم به تعلیقات این منظومه اختصاص داده شده که تمامی لغات و اصطلاحات خاص این منظومه مثل اصطلاحات نجومی یا اصطلاحات موسیقی و واژگان دشوار و اشارات قرآنی و… به طور کامل با منابع معتبر و موثق شرح و توضیح داده شد و در گام آخر به نوشتن نمایههای این اثر پرداخته شد و همچنین در پایان کتاب منابع مورد استفاده ذکر شد.
کتاب چه مضامینی را در برمیگیرد؟
توصیف از مهمترین و پرکاربردترین مضامین شعری در منظومۀ جلیسالمشتاق است. توصیف عاشق و معشوق و جلوههای رفتاری معشوق، وصف شراب و مجلس بزم و موسیقی، وصف طبیعت و زیبایی باغ و گلها و گیاهان، برآمدن خورشید صبحگاهی، وصف حالات سیارات و ستارگان، وصف راهها و بیابانهای پرخطر، وصف جواهرات و… نیایش شاعر با خداوند و نیایش شاه با خدا، بازتاب علوم مختلف به ویژه اصطلاحات نجومی و موسیقی، توجه و استفاده از مضمون نقل روح نیز در اثنای بعضی از داستانهای منظومه به کار رفته است.
موضوع اصلی این منظومه داستان عشق کشورگشا، پسر پادشاه بتیهان با ملکآرا (دختر پادشاه چین) را بیان میکند و همزمان با این روایت، حکایات میانپیوندی نیز در آن نقل شده است، شاعر داستانها را به طور مستقیم روایت نمیکند، بلکه چند قصّه را به شیوۀ داستان در داستان؛ مثل کلیلهودمنه و مرزباننامه نقل میکند و با پیش کشیدن شبکهای از شخصیّتپردازیها و صحنهسازیهای فرعی به اصل قصّه میپردازد. جلیسالمشتاق به وزن و بحر شاهنامه؛ یعنی «فعولن فعولن فعولن فعل» در بحر متقارب سروده شده و سبک و زبان این منظومه ساده و روان است هرچند که جلیسالمشتاق از نظر ویژگیهای زبانی متاثر از شاهنامه فردوسی است، امّا ویژگیهای سبک عراقی نیز در این منظومه قابل مشاهده است؛ بهعنوان مثال علوّ مقام معشوق و استفاده از معمّا و ماده تاریخ که در قرن ۹ در اشعار شاعران رواج داشته، در این منظومه نیز دیده میشود. محتوای منظومه، محتوای عاشقانه است.
پیوستگی دیرینه دو تمدن بزرگ ایران و هند به لحاظ مناسبات فرهنگی، دینی، زبانی و… در گستره تمدنسازی آریایی مورد توجه است، کتاب جلیسالمشتاق تا چه حد به این پیوستگی پرداخته است؟
وجود ادیبان و دانشوران فارسیزبان در دربار هندیان و استقبال و علاقۀ سلاطین و پادشاهان هند به آثار فارسی، و تشویق و درخواست مکرّر طبقه حاکم در تحریر تاریخ گذشته و متون برجا مانده از دوران هند باستان و حداقل دورانی قبل از حیات آن حاکمان، دلیل مضاعفی شد تا ما شاهد خلق آثار فراوانی از متون تاریخی، ادبی، طبی، موسیقی و… و ترجمۀ کتابهایی از زبان هندی و آراسته شدن آنها به زیور و زینت زبان فارسی باشیم.
یکی از آثاری که در قرن هشتم هجری قمری در زمان محمّدشاه تغلق (حک :۷۲۵-۷۵۲ ق) از زبان هندی به زبان فارسی برگردانده شد کتاب بساتینالانس (قصۀ عشق کشورگیر پسر پادشاه بتیهان، شهری بزرگ در جنوب هند یا همان پسر پادشاه پارس با ملکآرا دختر پادشاه چین) است که این متن بهوسیلۀ محمّد بن احمد بن حسن عبدوسی مشهور به اختسان دهلوی (سدۀ ۸ ق) دانشور و سرایندۀ پارسیگوی شبهقارۀ هند، به شیوۀ کلیلهودمنه و مرزباننامه پرداخته شده است. این کتاب، داستانی غنایی و عاشقانه از هند باستان است که با ترجمۀ آن به زبان فارسی به وسیلۀ اختسان دهلوی، جلوهای از آمیختگیهای معنایی هندی-پارسی در آن نمود یافته است. این اثر یک سده بعد به وسیلۀ شاعری از دربار شروانشاهان آذربایجان به نام علی / امیرسیّد علی حسینی با عنوان جلیسالمشتاق به نظم برگردانده شد. در این اثر مانند دیگر قصههای عامیانه از بنمایهها و عناصر روایی شناخته شده در روایت داستانهای هندی استفاده شده است که عبارتند از: ۱- نقل روح. ۲- عاشق شدن با دیدن تصویر. ۳- تعقیب شکار. ۴- فهم زبان جانوران. ۵- ترک حکومت و شادکامی. ۶- خواب دیدن. ۷- خاصّیت انگشتری. امّا کلیّت داستانها بر مفهوم اخلاقی صبر و ختم به خیر شدن امور با صبر و استقامت تأکید دارد.
نسخه دیگری از جلیسالمشتاق در نشر سخن به چاپ رسیده است، این دو چه تفاوتی با هم دارند؟
این منظومه اولین بار در چند سال پیش توسط بنده با کمک و راهنمایی استاد ارجمندم علیرضا قوجهزاده که یکی از مصححان برتر در حوزه تصحیح متون ادبیست احیاء و در نشر تمثال در سال ۱۴۰۳ به چاپ رسید و نسخه بعدی یک سال بعد از آن ۱۴۰۴ توسط دکتر مهدی ییلاقی در انتشارات سخن به چاپ رسیده است. در مورد تفاوت این دوکتاب باید عرض کنم که به احتمال زیاد در خوانش واژگان و کلمات و در شرح و توضیح لغات و اصطلاحات تفاوتهایی وجود دارد ولی بنده کتاب آقای ییلاقی را ندیدهام و اطلاعی از کیفیت کارشان ندارم و اولین مقالۀ این اثر ارزشمند زیر نظر و راهنمایی استاد فرهیختهام جناب آقار دکتر قوجه زاده با عنوان جلیسالمشتاق (گزاره منظوم بساتینالانس اختسان دهلوی ۷۰۰-۷۵۲ ق) در مجله نامۀ فرهنگستان (شبه قاره) در سال ۱۴۰۰ به چاپ رسید و مهدی ییلاقی نیز مقالهای از این اثرچاپ کردهاند و اما در مورد کتاب او با عنوان جلیسالمشتاق رمانسی کهن در بحر متقارب در مسخ و تبدیل ابدان، که به نظر بنده این عنوان درست نمیتواند باشد چرا که موضوع اصلی این اثر ارزشمند عاشقانه با مضمون توصیفی میباشد که موضوع مسخ تنها در دو داستان این کتاب به کار رفته و بقیه داستانهای این منظومه ربطی به تبدیل بدنها ندارد.
بر اساس تصحیحی که از این نسخه خطی انجام دادهاید، منظومه جلیسالمشتاق را معرفی کنید؟
جلیسالمشتاق منظومهای عاشقانه است که در سال ۸۷۰ ق توسّط شاعری ناشناخته با نام یا تخلّص «علی» در دورۀ حکمرانی شیرانشاه فرخیسار (۸۶۹- ۹۰۷ ق) سروده شده است. این اثر، برگردانِ منظومِ بساتینالانس اخستان دهلوی (۷۲۶ ق)، دبیر و ادیب دورۀ سلطان غیاثالدّین تغلق و محمّدشاه تغلق است. با توجه به دستنویس ریاحینالقلوب به شمارۀ ۳۹۳۰، مضبوط در کتابخانۀ نورعثمانیۀ ترکیه، ترجمۀ منظوم گلستان از شاعری به نام امیر سیّد علی حسینی (زنده ۸۶۰ ق) و تقدیم آن به سلطان خلیل شروانشاه (۸۲۰- ۸۶۸ ق) و دیگر قرائن این اثر، چنین بر میآید که سرایندۀ جلیسالمشتاق همین علی حسینی باشد و اما در مورد شروع به نظم کشیده شدن منظومه توسط شاعر آن به این صورت اتفاق افتاده که علی در زمانی که از فراق یار خود در رنج بوده است توسّط یکی از دوستان نیکمردش با کتاب بساتینالانس آشنا شده و به پیشنهاد او برای آرامش و تسکینِ دل ِزار خویش، این اثر منثور را به نظم برگردانده است. سبب نظم کتاب در بحر متقارب نیز این بوده که علی در عالم خواب، فردوسی طوسی را میبیند که او را مورد خطاب قرار میدهد و از وی میخواهد که آن را به بحر متقارب و به وزن شاهنامه بسراید. جلیسالمشتاق، شامل ۷۸۲۷ بیت در ۱۰۲ بخش است. علی شاعر، شش بخش ابتدایی را به ستایش خداوند تعالی، نعت رسول (ص) و امام شیعیان و فرزندان او حسن (ع) و حسین (ع) اختصاص داده و سپس به بیان حکایات پرداخته است. بعد از خاتمه منظومه جلیسالمشتاق، کاتب، معمّیاتی از سراینده را نیز در برگهای پایانی این مثنوی کتابت کرده است که در مواردی اطلاعاتی مفید از خود شاعر و ممدوح شاعر را به دست میدهد. داستانهای این منظومه در چهار بخش مطرح شده است داستان اوّل، «پادشاه چین»، داستان دوم، «داستان گل و بلبل»، داستان سوم «عشق بلبل به گل» و اصل روایت یعنی داستان چهارم: «داستان پادشاه بتیهان و فرزند او کشورگشا» است و در میان این داستانها حکایتهای میان پیوندی نیز نقل شده است. در این اثر نیز مانند مثنوی خسروشیرین نظامی، کشورگشا با دیدن تصویر ملکآرا عاشق و دلباخته او شده و برای وصلت با او حوادث و ماجراهای شگفتانگیز را از سر گذرانده و سرانجام به وصال او نایل میشود.
جلیسالمشتاق ممهور به مُهر سلطنتی کتابخانۀ شیرانشاه است و از ممهور بودن این اثر به مهر خزانۀ سلطنتی شیرانشاه و ترقیمۀ دستنویسهای دیوان سوزنی سمرقندی و مثنویهای سنایی غزنوی، چنین استنباط میشود که جلیسالمشتاق در فاصلۀ سالهای ۸۷۰ تا ۸۸۶ ق و یا نزدیک به زمان سروده شدن آن، کتابت شده است. احتمالاً این دستنویس، همان نسخهای است که حاجی خلیفه در کشفالظّنون به معرّفی آن پرداخته است.
روی برگ اول نسخه چند مهر بیضوی دیده میشود. نسخه ۲۱۲ برگ ۱۹ سطری است، صفحات نسخه دارای رکابه است و واژۀ رکابه در گوشۀ سمت چپ پایین برگ فرد [پ] نشسته است.
حکومت شروانشاهان در ظهور این منظومه چه نقشی داشته است؟
در مورد تاثیر حکومت شروان شاهان در ظهور این منظومه میتوان چنین گفت که با حاکمیت شروان شاهان در منطقه قفقاز و پیوند تاریخی، فرهنگی، زبانی و… آنها با دیگر مناطق ایران آن زمان، چه در دورۀ نخست خاقانیان بنی کسران (۷۷۴-۵۵۰ ق) و چه در زمان حکمت شروان شاهان آل شیخ ابراهیم یا دربندیان (۷۸۰-۹۴۵ ق) و حمایت و استقبال آنان از شعر و ادب فارسی در ادوار مختلف، سبب شد تا شاهد ظهور و هنرنمایی مشاهیر برجستهای چون نظامی گنجهای (سدۀ۶ق)، خاقانی شروانی (سدۀ ۶ق)، خلیل شروانی (سدۀ۷ق)، حاجی شروانی (سدۀ۷ق)، بدرشروانی (سدۀ۹ق)، قبولی هروی (سدۀ۹ق)، بنایی هروی (سدۀ ۱۰ ق)،… و علی شاعر، سرایندۀ جلیسالمشتاق باشیم. با اینکه دورۀ دوم حکومت شروانشاهان از نظر حضور و وجود سرایندگان و نویسندگان مورد بررسی قرار نگرفته و به نوعی تاریخ ادبیات فارسی در این دوره از تاریخ، ناشناخته و مغفول مانده است، امّا استقبال این سلسله از فرهنگ و ادب فارسی و حتّی زمینهسازی لازم در مهاجرت دانشوران و ادیبان فارسی زبان از دیگر مناطق به دربار آنان، حاکی از اهمیت دادن و ارزش قائل شدن به تاریخ و ادب فارسی و رونق شعر و شاعری و نویسندگی و به ویژه غنی بودن کتابخانههای آنان بوده است، چنانکه منشی قمی در توضیح تسلیم شاهرخ بن فرخ بن شیخ شاه بن فرخ یسار و تحویل مخازن و کتابخانههای خود به شاه طهماسب در سال ۹۰۶ ق. مینویسد: از صحیحالقولی استماع افتاده است که از قسیم آن مخزونات یکی کتابخانهها بود که چندین سال از جمیع افکار و امصار بدان دیار برده جمیع شده بود، آنها را از قلعه به پایین آورد در دولتخانۀ مبارکه بسان پشته پشته خرمنها زده بود. اکثر آنها به خطّ استادان، تمامی مزیّن به تذهیب و تصویر استادان بی نظیر و همچنین سایر نفایس و ذخایر زیاده از حدّ و قیاس به دست غلامان آستان گردون اقتباس درآمد.
نظر شما