سرویس استانهای خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - حمیدرضا نادری متخلص به نادر خراسانی، نویسنده و پژوهشگر: پدیده پانترکیسم، بهعنوان یکی از جریانهای فکری و سیاسی مدرن، ریشه در تحولات تاریخی، فرهنگی و سیاسی متعددی دارد. یکی از منابعی که در بررسی ر قدرتگیری ترکان سلجوقی نگاشته شده، از نخستین متون عربی در ستایش ترکان و توجیه سلطه آنان بر سرزمینهای اسلامی بهشمار میرود. در این مقاله، با رویکردی تحلیلی و انتقادی، تلاش میشود تا جایگاه این رساله در شکلگیری گفتمانهای هویتی ترکمحور بررسی شده و نقش عمیدالملک کندری، وزیر ایرانی طغرل بیک، در تثبیت این گفتمان مورد واکاوی قرار گیرد.
زمینه تاریخی: از زوال عباسیان تا صعود سلجوقیان
در قرن پنجم هجری، خلافت عباسی با بحرانهای سیاسی، اقتصادی و نظامی متعددی مواجه بود. ضعف خلافت، زمینه را برای ظهور قدرتهای نظامی جدید فراهم کرد. در این میان، ترکان سلجوقی با بهرهگیری از توان نظامی و حمایت برخی از نخبگان ایرانی، موفق به تسلط بر بخشهای وسیعی از قلمرو اسلامی شدند. این سلطه، نیازمند مشروعیتبخشی ایدئولوژیک بود؛ چرا که ترکان، نهتنها از نظر نژادی و زبانی با اکثریت جامعه تفاوت داشتند، بلکه فاقد پیشینه تمدنی مکتوب و دیوانسالاری بودند. در چنین شرایطی، تولید متونی چون «تفضیلالأتراک» بهمنزله ابزاری برای توجیه این سلطه و بازتعریف نظم سیاسی جدید اهمیت یافت.
تحلیل محتوای رساله «تفضیلالأتراک»
ابن حسول در این رساله، با بهرهگیری از منابع دینی، تاریخی و اخلاقی، تصویری آرمانی از ترکان ارائه میدهد. او ترکان را بهعنوان قومی معرفی میکند که بهواسطه ویژگیهایی چون شجاعت، وفاداری، دیانت، و آمادگی برای جهاد، شایستگی رهبری امت اسلامی را دارند. در مقابل، اقوامی چون عربها و فارسها بهدلیل ضعف در امور نظامی، گرایش به تجملگرایی و اختلافات داخلی، شایستگی لازم برای رهبری سیاسی را از دست دادهاند.
ابن حسول در استدلالهای خود، از احادیث نبوی، تاریخ فتوحات اسلامی و حتی ویژگیهای نژادی بهره میبرد تا برتری ترکان را اثبات کند. این رویکرد، نهتنها در خدمت مشروعیتبخشی به سلجوقیان بود، بلکه بهنوعی آغازگر گفتمانی شد که در قرون بعدی، بهویژه در دوران عثمانی و سپس در قرن نوزدهم، بهصورت ایدئولوژی پانترکیسم تبلور یافت.
منافع گفتمان پانترکیستی در رساله ابن حسول
۱. منافع سیاسی
- مشروعیتبخشی به سلطه نظامی ترکان، بهویژه در برابر نخبگان ایرانی و عرب که خود را وارثان مشروع خلافت و تمدن اسلامی میدانستند.
- تقویت جایگاه ترکان در ساختار خلافت عباسی، بهویژه با توجه به نقش آنان در حفاظت از خلیفه و سرکوب شورشها.
- مقابله با گفتمانهای رقیب، بهویژه گفتمان ایرانیمحور کتاب «التاجی» که برتری دیوانسالاری ایرانی را تبلیغ میکرد و حضور ترکان را تهدیدی برای نظم سنتی میدانست.
۲. منافع فرهنگی
- بازتعریف هویت ترک بهعنوان قومی با فضیلت، متدین، و شجاع، در تقابل با تصویر رایج از آنان بهعنوان اقوام بیتمدن و بیفرهنگ.
- ایجاد گفتمانی فرهنگی که ترکان را نهتنها فاتحان نظامی، بلکه حافظان دین و اخلاق اسلامی معرفی میکرد.
- تضعیف روایتهای تاریخی ایرانیمحور که بر نقش تمدنی ایران در اسلام تأکید داشتند و ترکان را بیگانه میپنداشتند.
۳. منافع اجتماعی
- تقویت همبستگی درونی قبایل ترک از طریق ارائه تصویری مثبت و مشترک از هویت قومی آنان.
- ایجاد انگیزه در میان نظامیان ترک برای وفاداری به دربار سلجوقی و ایفای نقش فعال در ساختار قدرت.
- کاهش تنشهای قومی در جامعه چندقومیتی ایران از طریق مشروعیتبخشی به حضور ترکان در رأس قدرت و ارائه تصویری همدلانه از آنان.
نقش عمیدالملک کندری در تثبیت گفتمان ترکمحور
عمیدالملک کندری، از برجستهترین رجال دیوانی ایرانی در دربار طغرل بیک، نقش مهمی در تثبیت نظم نوین سلجوقی ایفا کرد. او با بهرهگیری از سنت دیوانسالاری ایرانی، ساختار اداری منسجمی برای حکومت سلجوقیان طراحی کرد که در آن، نظامیان ترک در رأس قدرت قرار داشتند، اما اداره امور اجرایی و مالی همچنان در دست ایرانیان باقی ماند.
کندری با درک واقعیتهای سیاسی زمانه، بهجای تقابل با ترکان، به همزیستی با آنان روی آورد. او با حمایت از گفتمانهایی چون رساله ابن حسول، بهطور غیرمستقیم در تقویت مشروعیت ترکان نقش داشت. با این حال، باید توجه داشت که این حمایت، نه از سر باور به برتری قومی، بلکه ناشی از مصلحتگرایی سیاسی و تلاش برای حفظ ثبات و انسجام حکومت بود.
بررسی تطبیقی: گفتمان ابن حسول و ایدئولوژی پانترکیسم
اگرچه رساله ابن حسول در قرن پنجم هجری نگاشته شده و پانترکیسم بهعنوان یک ایدئولوژی مدرن در قرن نوزدهم میلادی شکل گرفته است، اما برخی عناصر مشترک میان این دو قابل شناسایی است:
- تأکید بر برتری نژادی و اخلاقی ترکان
- بازتعریف تاریخ اسلام با محوریت نقش ترکان
- تلاش برای ایجاد هویت مشترک ترکمحور در برابر دیگر اقوام
با این حال، تفاوتهای بنیادینی نیز میان این دو وجود دارد. پانترکیسم، برخاسته از بستر مدرنیته، ملیگرایی و واکنش به استعمار غربی است، در حالیکه رساله ابن حسول در بستر گفتمان اسلامی و خلافتمحور قرون میانه شکل گرفته است. بنابراین، هرچند میتوان از «تفضیلالأتراک» بهعنوان یکی از منابع فکری اولیه پانترکیسم یاد کرد، اما نباید آن را با ایدئولوژی مدرن یکی دانست.
نقد تاریخی: جایگاه واقعی عمیدالملک کندری
نسبتدادن اندیشههای پانترکیستی به عمیدالملک کندری، نوعی سادهسازی تاریخ و نادیدهگرفتن پیچیدگیهای گفتمانهای سیاسی قرون میانه است. کندری، برخلاف تصور رایج، نهتنها مروج هویت ترکمحور نبود، بلکه در بسیاری از موارد، تلاش میکرد تا توازن میان دیوانسالاری ایرانی و نظامیان ترک را حفظ کند. او در عین حال که به تقویت قدرت نظامی ترکان کمک میکرد، از نهادهای ایرانی نیز برای حفظ انسجام حکومت بهره میبرد.
«تفضیلالأتراک» یکی از نخستین تلاشها برای مشروعیتبخشی به سلطه ترکان در جهان اسلام
رساله «تفضیلالأتراک» ابن حسول را میتوان بهعنوان یکی از نخستین تلاشها برای مشروعیتبخشی به سلطه ترکان در جهان اسلام دانست. این رساله، با بهرهگیری از گفتمان دینی و اخلاقی، زمینهساز شکلگیری تصاویری از هویت ترک شد که در قرون بعدی، بهویژه در دوران عثمانی و سپس در قالب پانترکیسم مدرن، بازتولید شد. در این میان، نقش عمیدالملک کندری، هرچند در تثبیت قدرت ترکان مؤثر بود، اما نمیتوان او را در زمره مروجان ایدئولوژی پانترکیسم دانست. تحلیل تاریخی نشان میدهد که اقدامات او بیشتر از سر مصلحتگرایی سیاسی و در راستای حفظ ثبات حکومت سلجوقی بوده است تا ترویج آن.
نظر شما