‌سرویس تاریخ خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) -محمدحسن ابوالحسنی: در گوشه گوشه دانشگاه تهران، ردپای چیزهای قدیمی را می‌توان یافت؛ از در و پنجره‌ها تا میزها و کتاب‌ها. خاطرات زیادی در این دانشگاه نهفته است که مرور آنها فرصتی فراخ و مفصل می‌طلبد و شاید کار یک نفر نباشد. اما این نوشتار قصد دارد پرده از بخشی از میراث دانشگاه بردارد، میراثی که در کتابخانه دانشکده حقوق و علوم سیاسی وجود داشته و برای مدتها، چندان مورد توجه نبوده است.

کتابخانه دانشکده حقوق و علوم سیاسی از روز دوشنبه ۱۲ آبانماه در سالن کتب مرجع خود، ویترین‌هایی را به نمایش گذاشته که در آنها پایان‌نامه‌های قدیمی فارغ‌التحصیلان دانشکده قابل مشاهده است. به این سالن رفتیم و در گفتگو با مهرناز الله‌بخش، رئیس کتابخانه دانشکده، و علیرضا فتح‌اللهی، مسئول بخش پایان‌نامه‌ها، اطلاعاتی درباره این نمایشگاه و پایان‌نامه‌هایش کسب کردیم.

تعداد ویترین‌ها محدود و کمتر از ۱۰ عدد است، بااین‌حال نام‌های مهمی را درون خود دارد. پایان‌نامه تحصیلی محمود فروغی (فرزند محمدعلی فروغی) با عنوان «ایران و جامعه ملل» قابل مشاهده است؛ همچنین پایان‌نامه داریوش همایون با عنوان «داروینیسم در سیاست و اجتماع» که در رشته حقوق در سال ۱۳۳۴ منتشر شده است. این پایان‌نامه ترجمه فصلی از کتاب «from luther to hitler» است.

چهار جلد از کتب اهدایی دکتر محمد مصدق نیز به نمایش درآمده، که سه تای آنها به زبان فرانسوی بودند: یک جلد دیکشنری ضدفلسفی (dictionnaire anti-philosophique) قدیمی چاپ آوینیون، و دو جلد کتاب راجع به حقوق و قانونگذاری. این کتاب اهدایی نیز نظر را به خود جلب می‌کند: حقوق اساسی تالیف و تصنیف میرعماد نقیب‌زاده طباطبائی، معلم حقوق و فقه مدرسه نظام با قیمت مقطوع ۷ قران! به گفته آقای فتح‌اللهی، اهدائی‌های دکتر مصدق به سه شکل متفاوت بوده است: اول اینکه او بخشی از حقوق نمایندگی مجلس خود را به دانشکده اهدا کرده تا برای تهیه کتاب استفاده شود. همینطور کتاب‌های کتابخانه شخصی خود را نیز اهدا کرده. همچنین در سفری که به مصر داشته، کتاب‌هایی دریافت کرده که آنها را نیز به کتابخانه این دانشکده اهدا کرده است.

تاریخ دانشکده حقوق سرشار از فارغ‌التحصیلانی است که بعداً در سمت‌های سیاسی فعالیت کردند و بدین‌واسطه مشهور شدند. مثلاً حسین فردوست چهره‌ای سرشناس است که پایان‌نامه تحصیلی وی با نام «ترجمه رهن و هبه از شرایع با استدلال موافقتنامه ۱۰۲۵» چاپ شده به سال ۱۳۲۶ در این نمایشگاه موجود است. داریوش فروهر (از رهبران جبهه ملی ایران) نیز پایان‌نامه‌ای دارد به نام «بهارات و پاکستان و سنجش سازمان سیاسی این دو کشور »(۱۳۳۰) در رشته قضائی که دکتر احمد متین دفتری استاد راهنمای آن بوده است. پایان‌نامه فریدون آدمیت (مورخ) با عنوان «ایران و امیرکبیر» (۱۳۲۱) در رشته سیاسی، «اقلیت‌ها در ایران» (۱۳۲۸) نوشته ایرج افشار در رشته قضائی، «ضمان و کفالت» (۱۳۳۱) نوشته امیرناصر کاتوزیان در رشته حقوق، «حکومت و اشکال آن» (۱۳۲۵) نوشته عباس قره‌باغی در رشته سیاسی از نوشته‌های مشاهیر این دانشکده است.

سایر پایان‌نامه‌ها عبارتند از: «مشروطیت در ایران» اثر نصرت‌الله امینی در رشته قضائی، «یک بحث انتقادی و تحلیلی درباره انقلاب مشروطیت» (۱۳۳۲) در رشته سیاسی اثر محسن پزشکپور. آقای پزشکپور، به گفته فتح‌اللهی، از سیاستمداران ایرانی بود که بعداً اصطلاح دفاع مقدس را ابداع کرد. پایان‌نامه نورعلی تابنده از دراویش گناباد نیز در این مجموعه موجود است، همچنین پایان‌نامه غلامرضا نیک‌پی، شهردار سابق تهران.

علاوه بر پایان‌نامه‌های سیاسی و حقوقی، تعدادی از پایان‌نامه‌های دانشکده معقول و منقول قدیم هم در آرشیو دانشکده حقوق موجود است که از میان آنها پایان‌نامه محمد بهشتی با نام «تحقیق درباره بساطت یا ترکیب جسم» (۱۳۳۰) در این ویترین‌ها قابل مشاهده است.

در انتها، اولین دفتر ثبت کتب دانشکده مربوط به سال ۱۳۱۳ به نمایش درآمده که کتاب‌های موجود در کتابخانه در آن فهرست می‌شده‌اند. اولین کتاب‌های این دفتر به زبان فرانسوی هستند و اطلاعات مربوط به آنها (شامل نام و سال انتشار) با خطی زیبا نوشته شده است. به گفته خانم الله‌بخش، کتب دانشکده تا مدتی طولانی در این دفاتر ثبت می‌شد ولی از حدود ۱۵ سال پیش این کار به شکل رایانه‌ای انجام شده است.

به گفته آقای فتح‌اللهی، پایان‌نامه‌های به‌نمایش‌درآمده، مربوط به دوران کارشناسی (لیسانس) هستند چون در گذشته دانشجویان کارشناسی نیز پایان‌نامه می‌نوشتند. بالغ بر ۶۰۰۰ پایان‌نامه قدیمی به شکل چاپی در آرشیو این دانشکده موجود است که عمدتاً مربوط به دهه‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۴۰ هستند. قابل ذکر است که در آن زمان علاوه بر رشته‌های حقوق و سیاسی، اقتصاد هم در این دانشکده ارائه می‌شده است و پایان‌نامه‌های این رشته نیز در آرشیو موجود هستند. بنابراین تنها تعداد محدودی از پایان‌نامه‌های قدیمی در ویترین‌ها به نمایش درآمده‌اند.

به گفته مسئولان کتابخانه، تدارک فضا و امکانات برای به نمایش گذاشتن این مجموعه، کاری زمان‌بر و تقریباً دشوار بوده. این فرایند چندین سال پیش آغاز شده بود. محل کنونی نمایشگاه، قبلاً سالن مطالعه دانشجویان دکتری بوده، همچنین ویترین‌ها نیز به همت دکتر عباس مصلی‌نژاد (استاد حال حاضر علوم سیاسی) تهیه شده است. پایان‌نامه‌های قدیمی تا مدتها جزئی اجتناب‌ناپذیر از درخواست‌های دانشجویان بوده‌اند و به شکل گسترده مورد مطالعه و استناد قرار می‌گرفتند اما به تدریج درخواست آنها کاهش یافته است؛ البته اخیراً اقبالی مجدد به سمت آنها شکل گرفته. در سال ۱۳۸۴، بخشی از کتابخانه دانشکده دچار آتش‌سوزی شد اما خوشبختانه پایان‌نامه‌ها از خطر نابودی نجات یافتند. نسخه چاپی این پایان‌نامه‌ها به علت آسیب‌های فیزیکی که ممکن است ببینند، معمولاً به امانت داده نمی‌شوند، اما هم‌اکنون نسخه اسکن‌شده آنها در وبسایت کتابخانه دانشکده تهران در دسترس دانشجویان و محققان است.

نمایشگاه پایان‌نامه‌های قدیمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی، عرضه‌کننده فصلی از تاریخ معاصر ایران است. این نمایشگاه در سالن کتب مرجع در کتابخانه دانشکده حقوق قرار دارد، سالنی که کتابهایش دستکمی از آن پایان‌نامه‌ها ندارد. دورتادور ویترین‌ها را قفسه‌هایی حاوی کتب مرجع دربرگرفته: مجموعه کامل دانشنامه جهان اسلام، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، دایره‌المعارف بریتانیکا (به زبان انگلیسی)، مجموعه لاروس بزرگ، لغت‌نامه دهخدا و بسیاری دانشنامه‌ها و دایره‌المعارف‌های دیگر به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی و فارسی. چندین جلد کتاب گالینگور قرمزرنگ با ورق‌های کهنه و به زبان فرانسوی نظر را جلب می‌کند: این مجموعه چیزی نیست جز آرشیو «سالنامه جامعه‌شناسی» که در سالهای ابتدایی قرن بیستم تحت نظارت امیل دورکیم منتشر شده است!

امید است که گنجینه‌های قدیمی دانشگاه تهران در معرض دید قرار گرفته و توجهی شایسته خود دریافت کنند.

اگر فرصت ندارید به صورت حضوری به این نمایشگاه بروید، می‌توانید سری به گزارش تصویری ایبنا بزنید.