سرویس کودک و نوجوان خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - محمدمهدی سیدناصری، حقوقدان، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بینالملل کودکان: هیچ جامعهای بدون فرهنگ مطالعه به توسعهی انسانی و پایداری فرهنگی دست نخواهد یافت. مطالعه، صرفاً فعالیتی فردی یا تفریحی نیست، بلکه سازوکار بنیادین انتقال تجربه، تفکر و هویت است. در جهان امروز که الگوریتمها رفتار کودکان را پیشبینی و هدایت میکنند، کتاب همچون سنگری برای حفظ خِرَد انسانی در برابر طوفان اطلاعات عمل میکند. در ایرانِ امروز که کودکان نسل دیجیتال در احاطهی محتوای سریع، تصویری و بیوقفه رشد میکنند، خطر «فروپاشی آرامِ عادت مطالعه» به یک بحران ملی فرهنگی تبدیل شده است. این بحران نه صرفاً مسئلهای آموزشی، بلکه مسألهای حقوقی، اجتماعی و تمدنی است؛ چراکه دولتها بر اساس تعهدات ملی و بینالمللی مکلفاند بسترهای فرهنگیِ رشد متوازن کودک را فراهم کنند. در چنین شرایطی نقش رئیسجمهور بهعنوان عالیترین مقام اجرایی و سیاستگذار فرهنگی کشور دیگر صرفاً حمایتی نیست، بلکه مسئولیتی تمدنی است برای حفظ «قدرت مطالعه» بهعنوان ستون فقرات آینده ایران.
مطالعه؛ شاخص تمدن و سرمایه فرهنگی
در جوامع توسعهیافته، مطالعه به مثابه شاخص سرمایه فرهنگی شناخته میشود. در کشورهایی چون فنلاند، کره جنوبی و ژاپن، سیاستگذاری ملی در حوزه کتابخوانی از سطح وزارتخانهها فراتر رفته و در سطح ریاستجمهوری مورد پیگیری مستمر است. در ایران اما، با وجود تلاشهای ارزشمند نهاد کتابخانهها، ناشران و نهادهای مردمی، نبود ارادهی کلان فرهنگی در سطح ریاستجمهوری سبب شده مطالعه کودکان به حاشیهی دغدغههای اجرایی رانده شود. رئیسجمهور، بهعنوان رئیس شورای عالی انقلاب فرهنگی و ناظر بر سیاستهای آموزشی، میتواند نقشی تعیینکننده در اصلاح این وضعیت ایفا کند. مطالعه کودک همانند واکسیناسیون ذهن است؛ اگر در زمان طلایی کودکی انجام نشود، جامعه در بزرگسالی به مصونیت فرهنگی دست نخواهد یافت.
از آموزش تا آیندهپژوهی فرهنگی
دولت میبایست درک کند که «مطالعه» صرفاً یک برنامه آموزشی نیست، بلکه سرمایهگذاری راهبردی بر آیندهی فرهنگی کشور است. در عصر هوشمصنوعی، مطالعه باید از نو تعریف شود:
۱. کتاب بهعنوان ابزار درک عمیق در مقابل اطلاعات سطحی؛
۲. کتابخانه بهعنوان پناهگاه تفکر در برابر هیاهوی فضای مجازی؛
۳. و مطالعه خانوادگی بهعنوان رابطهی عاطفی میان نسلها.
رئیسجمهور میتواند با تدوین «منشور ملی ترویج مطالعه کودکان» در این زمینه اقدام نماید؛ منشوری که دربرگیرندهی سه محور کلیدی باشد:
-عدالت فرهنگی در دسترسی به کتاب: افزایش کتابخانههای روستایی، مدارس مرزی و مناطق کمبرخوردار.
-توسعه زیرساختهای دیجیتال سالم: پلتفرمهای بومی کتابخوان کودک با محتوای استاندارد و ایمن.
-سیاستگذاری خانوادهمحور: یارانه فرهنگی برای خانوادههایی که مطالعه خانوادگی را بهعنوان الگوی تربیتی در خانه پیاده میکنند.
چالش تکنولوژی و مسئولیت حقوقی دولت
هوشمصنوعی، متاورس و رسانههای نو، در حالیکه فرصتهایی برای یادگیری فراهم میکنند، خطرات بزرگی نیز در پی دارند. کودکان با دادهها تغذیه میشوند، نه با داستانها. در چنین فضایی، دولت نه میتواند نظارهگر باشد و نه صرفاً هشدار دهد؛ بلکه باید تنظیمگر باشد. رئیسجمهور میتواند با تدوین «قانون حمایت از مطالعه و سواد فرهنگی کودک در عصر دیجیتال»، اصولی چون موارد زیر را تضمین نماید:
۱. حق کودک بر دسترسی ایمن به محتوای فرهنگی اصیل؛
۲. حق بر زمان فراغت غیرالگوریتمی؛
۳. و حق بر تربیت ذهنی از مسیر کتاب، نه فقط داده.
مطالعه، در مفهوم جدید خود، بخشی از حقوق فرهنگی کودک است؛ حقی که در اسناد بینالمللی چون کنوانسیون حقوق کودک (ماده ۳۱) نیز شناسایی شده است.
پیوند کتاب و عدالت فرهنگی
سیاست فرهنگی بدون عدالت، سراب است. دسترسی به کتاب باید همانند دسترسی به آموزش، حقی همگانی تلقی شود. در مناطق محروم، کتابخانه عمومی باید همان نقشی را ایفا کند که شبکههای آموزشی در شهرهای بزرگ دارند. رئیسجمهور میتواند با هدایت بودجههای فرهنگی به سمت عدالت فرهنگی، فاصله مطالعه میان کودکان طبقات مختلف را کاهش دهد. در دنیایی که شکاف دیجیتال در حال گسترش است، «شکاف مطالعه» شاید خطرناکتر از شکاف اقتصادی باشد.
نقش والدین و جامعه مدنی
هیچ سیاست دولتی بدون همراهی خانواده و جامعه موفق نخواهد شد. دولت میبایست خانواده را به شریک فرهنگی خود تبدیل کند، نه مخاطبِ صرف سیاستگذاری. حمایت از والدین در ترویج مطالعه خانگی، برگزاری پویشهای ملی همچون «هر شب یک قصه»، و تقویت جایگاه نویسندگان و ناشران کتاب کودک از جمله اقداماتی است که رئیسجمهور میتواند آغازگر آن باشد.
آیندهای که از کتاب آغاز میشود
در دنیایی که کودکان با هوش مصنوعی حرف میزنند و با واقعیت مجازی بازی میکنند، کتاب هنوز تنها ابزاری است که آنان را به واقعیتِ انسانی بازمیگرداند. رئیسجمهور آیندهنگر، کسی است که بداند توسعهی اقتصادی بدون توسعه ذهنی ممکن نیست، و توسعه ذهنی بدون مطالعه، رؤیایی ناتمام خواهد بود. کتاب، دیگر صرفاً میراث فرهنگی نیست؛ سیاستی ملی برای حفظ انسانیت در عصر هوش مصنوعی است. اگر مطالعه کودکان در صدر برنامههای ملی قرار گیرد، ایران نه فقط باسوادتر، که اندیشمندتر، اخلاقیتر و خلاقتر خواهد شد و این دقیقاً همان میراثی است که یک رئیسجمهورِ فرهنگمدار میتواند برای نسل آینده بهجا بگذارد.
نظر شما