سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) _ شنو نوری: ماه محرم در استان کردستان، با وجود تنوع مذهبی و فرهنگی، همواره جایگاهی خاص در دل مردم داشته است. هرچند کردستان در اکثریت خود دارای جمعیت اهل‌سنت است، اما در برخی شهرستان‌ها همچون قروه، بیجار، دلبران، سریش‌آباد و بخش‌هایی از دهگلان، جمعیت قابل‌توجهی از اهل تشیع حضور دارند که آیین‌های عاشورایی در آن مناطق با شکوه خاصی برگزار می‌شود.
در این شهرستان‌ها هم‌زمان با آغاز ماه محرم، هیئت‌های عزاداری، تعزیه‌خوانی، نذر و نیاز و مرثیه‌خوانی رونق می‌گیرد و ادبیات آیینی با مضامین عاشورایی در قالب شعر و نوحه، به زبانی احساسی و بومی بازتاب می‌یابد.
ادبیات آیینی در کردستان، با تکیه بر زبان کردی و بهره‌گیری از عناصر فرهنگی بومی، ابزاری تأثیرگذار برای انتقال مفاهیم حماسی، عاطفی و دینی واقعه کربلاست. در این میان، نوحه‌ها و مرثیه‌های کردی که در مناسبت‌های مذهبی خوانده می‌شوند، جایگاهی ویژه دارند؛ یکی از ماندگارترین آن‌ها، نوحه معروف «شیرین شمامه» است.
به گفته رحمان غریبی، پژوهشگر حوزه ادبیات آیینی، نوحه شیرین شمامه از گذشته‌های دور در آیین‌های عزاداری محرم در میان کردهای شیعه‌مذهب به‌ویژه در استان کرمانشاه خوانده می‌شده و از محبوب‌ترین مرثیه‌ها به شمار می‌رود. انتخاب واژگان در این اثر، آگاهانه، دقیق و پر از بار عاطفی است. وقتی شاعر، علی‌اصغرِ شش‌ماهه را شیرین شمامه‌ی نوبرم می‌نامد، ما با تصویر لطافت، زیبایی و معصومیت ناب کودکی مواجه می‌شویم که در اوج عطش، قربانی قساوت می‌شود.
غریبی در توضیح بیشتر درباره بار معنایی واژه‌ها می‌گوید در زبان کردی وقتی از واژه شمامه استفاده می‌کنیم، منظور میوه‌ای ظریف، زیبا و خوش‌عطر است که معمولاً به خاطر شکل و بوی خاصش محبوب است. اما در این نوحه، شمامه نه فقط یک میوه، که استعاره‌ای برای کودکِ جان‌فدای کربلاست؛ کودکی که هم به‌لحاظ جسمی لطیف و ظریف است و هم به‌لحاظ جایگاه حسی و خانوادگی، دل‌بر و دل‌بند.
او افزود: آنچه شیرین شمامه را متفاوت و عمیق می‌کند، استفاده شاعر از واژه روله است؛ واژه‌ای که در زبان فارسی هیچ معادل دقیقی ندارد. روله فقط به معنای فرزند نیست، بلکه آمیخته‌ای‌ست از ناز، محبت، حس مادرانه، دلسوزی و یک عشق بی‌قید و شرط. وقتی مادری در سوگ فرزندش روله می‌گوید، گویی تمام جان خود را در این کلمه ریخته است. در این نوحه هم، وقتی مادر یا پدر می‌گوید روله‌ی من، تصویر علی‌اصغرِ شهید، با تمام ظرافت‌های کودکی، در ذهن نقش می‌بندد.
غریبی همچنین درباره اجرای این نوحه توسط مداحان مختلف می‌گوید همه نوحه‌خوانان کُرد این مرثیه را خوانده‌اند، اما اجرای زنده‌یاد حشمت‌الله لرنژاد از این نوحه، هنوز هم در ذهن‌ها باقی مانده. سوز صدای او توانست جان‌مایه‌ی عاطفی این نوحه را کامل منتقل کند. من پیشنهاد می‌کنم که اداره کل میراث فرهنگی استان کرمانشاه، این نوحه را با صدای لرنژاد به‌عنوان میراث معنوی محرم به ثبت برساند. این اثر تنها یک نوحه نیست، بلکه بخشی از هویت آیینی مردم ماست.
شیرین شمامه‌ی نوبرم روله لای علی لای
غلتان و خوین ای اصغرم روله لای علی لای
روله تو هلس وی خاوه بنوره و حالم
له بعد تو روله علی نمنیه جلالم
پرپر لشی له خاک و خوین قضات بود و مالم
یه چه روژی هات و سرت روله لای علی لای
شیرین شمامه ی نوبرم روله لای علی لای
غلتان و خوین ای اصغرم روله لای علی لای
کی طرف میدان قضا پاره حنجرت کرد
چیو سیور اکبر پا له سر و خیون زیورت کرد
چه بی رد بی گرگ اجل له چنگم درت کرد
شیوت نیچو له نظرم روله لای علی لای
شیرین شمامه ی نوبرم روله لای علی لای
غلتان و خوین ای اصغرم روله لای علی لای
در کنار شعر و نوحه، آیین‌هایی چون گل‌گیران، طشت‌گذاری نیز در برخی مناطق شیعه‌نشین کردستان به‌ویژه در شهرستان بیجار، جایگاه ویژه‌ای در آغاز عزاداری محرم دارند. در این آیین نمادین، طشت‌هایی از آب در حسینیه‌ها قرار می‌گیرد که یادآور تشنگی اهل بیت در دشت کربلاست. این مراسم در روزهای پایانی ذی‌الحجه و پیش از آغاز محرم برگزار می‌شود و با قرائت مرثیه و دعا همراه است.
از دیگر جلوه‌های آیینی محرم در کردستان می‌توان به سینه‌زنی سنتی، برپایی هیئت‌های مردمی در محله‌ها، پخت نذری، تعزیه‌خوانی و دسته‌های عزاداری اشاره کرد که با زبان کُردی اجرا می‌شوند و مفاهیم عمیق عاشورایی را به شکلی ملموس و عاطفی به نسل‌های امروز منتقل می‌کنند. حضور زنان در این آیین‌ها نیز بسیار پررنگ است؛ آنان نه تنها در برگزاری مجالس روضه، بلکه در سرودن مرثیه‌های زنانه و برپایی سفره‌های نذر سهم بسزایی دارند.
نظر شما