سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - سیدحسن حسینی‌نژاد: با رسیدن ماه محرم، شهر گرگان رنگ و بو و حال و هوای خاصی به خود می‌گیرد. چراغ‌های تکایا و حسینیه‌ها روشن می‌شوند و نوای عزاداری و نوحه‌خوانی در هر کوی و برزن طنین‌انداز می‌شود و اقشار مردم با شور و ارادت حسینی، دل‌های خود را آماده می‌کنند تا در آیین‌های عاشورایی شرکت کنند.
به گواه تاریخ، فرهنگ عاشورا از دیرباز در کهن دیارِ دارالمؤمنین گرگان ریشه دارد و هنوز هم‌محور زندگی و باورهای مردمان این سرزمین است و هرسال با آغاز محرم، جلوه‌ای زنده از این فرهنگ را می‌توان به نظاره نشست.
گرگان، با پیشینه چند فرهنگی‌اش در این ماه بیش از همیشه جان می‌گیرد و تکایا محل گردهمایی عاشقان امام حسین (ع) و یاران باوفایش می‌شود و در این میان آیین‌های بومی سوگواری این شهر پلی میان نسل‌ها می‌سازد تا ارزش‌های عاشورایی به صور گوناگون منتقل و فرصتی برای پیوند عمیق‌تر مردم با تاریخ و باورهایشان شود.
از سویی دیگر هر کدام از آیین‌های عاشورایی گرگان داستانی دارند که از دل تاریخ و زندگی مردم برخاسته که یکی از شاخص‌ترین این آیین‌ها، «طوق بندان» است؛ مراسمی با ویژگی‌های خاص که هنوز در دل محله‌های قدیمی گرگان زنده مانده و هر سال با حضور گرم مردم برگزار می‌شود.
آیینی که شکل و جان گرفتنش سلسله پیش‌نیازها و در ادامه پیوست‌هایی دارد که دیدن هر بخشش جذاب است؛ از شستن طوق و تطهیرش با گلاب قبل از سرهم کردن قطعاتش تا حرکتش در محله، اسپند دود کردن، نوحه‌خوانی، قربانی و حتی روسری‌های نذری که حاجتمندان به آن می‌بندند جملگی نشان‌دهنده عمق باورها و تعلق خاطر مردم گرگان به این مراسم و تبلوری زنده از فرهنگ، تاریخ و هویت جمعی این زیست بوم است.
برای شناخت بهتر این آیین و ریشه‌های تاریخی و فرهنگی‌اش با محمد انصار، یکی از نویسندگان و پژوهشگران گرگان گفت‌وگویی ترتیب دادیم. او در این گپ و گفت، به‌تفصیل درباره چگونگی شکل‌گیری طوق بندان و نحوه برپایی آن مطالبی مطرح کرده است.
طوق بندان گرگان با همه‌جا تفاوت دارد
محمد انصار، ضمن تسلیت ایام سوگواری سید و سالار شهیدان (ع) با اشاره به اینکه آیین طوق بندان گرگان با همه‌جا در ایران تفاوت دارد، گفت: در یک تعریف کلی سرهم کردن و در کنار هم قرار دادن چندین ابزار نمادین سوگ به یکدیگر و شکل دادن پیکره‌ای واحد برای عزاداری و آذین‌بندی برای ماه محرم و در ادامه بستن آن‌ها به تکایا، مساجد یا امامزاده‌ها، «طوق بندان» می‌گویند.
وی افزود: طوق بندان از آیین‌های قدیمی ماه محرم در گرگان است. البته در شهرهای دیگر هم هست اما روش برگزاری آن‌ها، با گرگان یکسان نیست. حتی نگارش این آیین، با آنچه که در گرگان هست، متفاوت است.
انصار ادامه داد: در اسناد قدیمی مربوط به شهر گرگان، این آیین را «طوق» نوشته‌اند؛ اما به‌عنوان مثال در شهر کاشان، این آیین را، «توغ بندان» می‌نویسند. جا دارد اشاره کنم که کتابی دراین‌باره با نام «توغ شیخ رضا» به قلم امید و ایمان سرانجام نوشته شده است.
محمد انصار سپس با اشاره به اینکه وسیله‌هایی که امروزه به طوق‌های گرگان می‌بندند شامل پنجه، سینی، کاسه، شمشیر، میله‌ای بلند چوبی یا فلزی و… است، گفت: گاهی طوق محله‌ای، وسیله‌ای دارد که در جای دیگری نیست. مثلاً لبه طوق محلات میخچه گران و نعلبندان، تیکه‌ای سه‌شاخه دارد که به آن، «سه چلّه» می‌گویند که یک سال در میان، به طوق این دو محله نصب می‌شود.
طوق‌بندان آیینی چند روزه در گرگان
وی افزود: نمونه دیگر، نصب یک سینی از جنس آلیاژ برنج است که در سال ۱۳۱۳ هجری قمری وقف طوق تکیه بلوچ (حاجی ملارضا) شده بود که پس از نابودی این تکیه در دوره رضاشاه، آن را به طوق مسجد حضرت امیر (واقع در ابتدای خیابان ولیعصر) بستند.
پژوهشگر گرگانی ادامه داد: طوق بندان در بیشتر شهرها در یک روز انجام می‌شود اما در گرگان، از روز چهارم ماه محرم آغاز و به مدت پنج روز ادامه دارد.
وی افزود: البته دلیل آن شاید جلوگیری از تنش‌ها باشد که آن‌هم سابقه داشته است مثلاً حدود ۱۰۰ سال پیش، برای پیش و پس افتادن طوق‌های محلات، درگیری به وجود آمد که باعث شد تا بزرگان دراین‌باره، دستوری صادر کنند.
انصار با اشاره به اینکه ترتیب طوق بندان، بدین گونه است که محلات بزرگ و گذرهایشان در یک روز، آن‌ها را به تکیه‌ها می‌بندند، عنوان کرد: ناگفته نماند که در گذشته، شهر استرآباد (گرگان قدیم) به سه محله اصلی تقسیم می‌شد و هرکدام چند تا گذر داشتند و این تقسیم‌بندی سال‌هاست که از بین رفته و تنها یادگاری که از آن به‌جای مانده همین زمان برگزاری آیین طوق بندان است.
پیش گامی طوق محله سادات
وی خاطرنشان کرد: محله میرکریم، تنها محله‌ای است که از محله اصلی‌اش (میدان)، پیروی نمی‌کند؛ زیرا به باور مردم این محله سادات است و آن‌ها باید در عزاداری پیشگام باشند و از این‌رو نخستین طوق را آن‌ها برپا می‌کنند.
انصار درباره زمان‌بندی آیین طوق بندان در محلات تاریخی گرگان عنوان کرد: روز چهارم محرم محله میر کریم، روز پنجم محلات نعلبندان، پاسرو، میخچه گران، روز ششم محلات سرچشمه، سبزه مشهد، سرپیر، دباغان، روز هفتم محلات میدان عباسعلی، دربنو، دوشنبه‌ای و شاهزاده (شازده) قاسم و روز هشتم محلات ملل و آلوچه باغ و تکیه رانندگان در محله نعلبندان آیین طوق بندان را با استقبال پرشمار اقشار مردم برگزار می‌کنند.
وی سپس گفت: طوق‌ها در خانه‌های قدیمی و یا مساجد قدیمی شهر یعنی مسجد جامع و امام حسن عسکری (البته درگذشته مصلی بود) و امامزاده قاسم آماده‌سازی و سپس به محلات آورده می‌شوند و نیز آن‌ها را بیشتر به تکیه‌ها می‌بندند و گاهی به برخی از مساجد یا امامزاده‌ها هم طوق بسته می‌شود.
پژوهشگر گرگانی در بخش دیگری از سخنانش عنوان کرد: رسم است که نخست به پیر تکیه و سپس به سایر مکان‌ها طوق ببندند و نیز پیش از بستن، در مسجد یا میدان محله، معمولاً مراسم سینه‌زنی یا روضه‌خوانی دارند.
آیینی سنتی که ثبت ملی شد
وی افزود: مثلاً محلاتی که روز ششم این آیین را برگزار می‌کردند ابتدا در مثلی روضه‌ای برپا می‌داشتند که بانی آن، خانواده‌های تقوی بودند و نیز شب پیش از روز طوق بندان، برنامه دسته روی دارند.
انصار با اشاره به اینکه تعداد طوق‌هایی که به محلات می‌بندند متفاوت است و آن‌ها با افزایش تکیه‌ها زیاد شدند و البته همه تکیه‌ها طوق ندارند، گفت: این آیین، پیش از اذان مغرب به پایان می‌رسد و گرگانی‌ها، اعتقاد خاصی به آن دارند.
وی افزود: آن‌هایی که حاجتی دارند دستمال یا روسری به طوق می‌بندند و هنگام بستن آن، همه کمک می‌کنند تا مبادا آن روی زمین بیفتد و اگر چنین شود می‌بایست گوسفند یا گاو قربانی کنند و نیز ترتیب این روزها تاکنون تغییری نکرده و طوق‌ها در روز، ۲۸ صفر (رحلت پیامبر) جمع می‌شود.
انصار ضمن دعوت از عموم مردم از سراسر کشورمان به حضور و تماشای نزدیک این آیین بومی، در پایان گفت: آیین و مراسم طوق بندان گرگان به شماره ۴۳۱ مورخ هفتم دی‌ماه سال ۱۳۹۰ در فهرست آثار ملی میراث ناملموس کشور به ثبت رسید.
به گزارش ایبنا؛ محمد انصار دانش‌آموخته کارشناسی ارشد فقه و حقوق اسلامی، نویسنده و پژوهشگر گرگانی، زاده یکی از محلات قدیمی و فرهنگی شهرستان گرگان (سبزه مشهد) است و تا به امروز آثاری را درباره زیست‌بومش قلمی کرده که می‌توان به عناوینی چون محله سبزه مشهد گرگان، کتابستان حماسه، گل‌های محراب و کتابشناسی استان گلستان و ۱۹ مقاله در دانشنامه گلستان اشاره کرد.
نظر شما