سرویس تاریخ خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - دکتر علی نیکویی | ایرانشناس و شاهنامهپژوه: خبرگزاری مهر ۲۱ اردیبهشت یادداشتی منتشر کرد و مدعی شد که بنر خلیج فارس در سالن یاس مصلی ربطی به خلیج فارس ندارد. مهر نوشت: «بنر خلیج فارس همزمان با سومین روز از سی و ششمین نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران در سالن یاس مصلی در ابعاد ۱۵۰ متر مربع نصب شد اما طراح بنر تصویری از یک نسخه خطی شاهنامه را استفاده کرده که ربطی به خلیجفارس ندارد؛ کافی بود یک بیت از ابیات را بخواند یا جستجو کند تا بداند این ابیات مربوط به گذر کیخسرو بر دریای آب زره است و خبرنگار مهر در این خصوص مطلبی با عنوان «خطا در بنر خلیجفارس در نمایشگاه؛ برای این است که باید شاهنامه بخوانیم» (منبع: خبرگزاری مهر، ۲۱ اردیبهشت، خبر ۶۴۶۳۰۸۱۹).
دریای زره یکی از اسرارآمیزترین پهنههای آبی در شاهنامه است. در بسیاری از بخشهای این اثر حماسی، از زره نامبردهشده و در مسیرهای سفرهای دریایی شاهان و پهلوانان جایگاه ویژهای دارد. اما این نام دقیقاً به کدام دریا اشاره دارد؟ در بررسی منابع تاریخی، برخی پژوهشگران آن را با دریاچه زره در سیستان مرتبط دانستهاند، اما شواهد موجود نشان میدهد که مفهوم دریای زره فراتر از یک دریاچه داخلی است و احتمالاً بخشهای وسیعی از دریای عمان، خلیجفارس و حتی بخشهایی از اقیانوس هند را در بر میگیرد.
در داستان لشکرکشی کیکاووس به هاماوران، او و سپاهش از مسیر آبی زره عبور میکنند. این مسیر از مکران تا دریای عمان و خلیج عدن ادامه داشته و نشان میدهد که دریای زره در این روایت بخشهایی از آبهای جنوب ایران را شامل میشود. نخستینبار، کیکاووس برای نبرد با پادشاه هاماوران از این مسیر گذر میکند و سپاهیانش در کشتیهایی حرکت میکنند که احتمالاً بر فراز آبهای امروزی دریای عمان و سواحل جنوبی ایران روان بوده است. در این مسیر، کیکاووس نهتنها با چالشهای دریایی روبهرو میشود، بلکه با نیروهای دشمن در خشکی نیز مواجه میگردد. پس از بازگشت از جنگ هاماوران، کیکاووس گزارشهایی از شورشی در مصر و شام دریافت میکند، بنابراین بار دیگر همان مسیر دریای زره را در پیش میگیرد. در این بخش از روایت، شاهنامه توضیحات دقیقتری درباره موقعیت این دریا ارائه میدهد. مسیر این سفر دریایی از نیمروز آغاز شده، هزار فرسنگ ادامه مییابد و پس از عبور از آبهای جنوب ایران، به مناطقی در سمت چپ مصر و سمت راست بربر ختم میشود. این توصیفها نشان میدهد که دریای زره در این داستان، پهنهٔ گستردهای از آبهای جنوب ایران، دریای عمان و خلیجفارس را دربرگرفته است.
در یکی از مهمترین بخشهای شاهنامه، پس از شکست بزرگ افراسیاب در نبرد با کیخسرو [که تصویر روی بَنر نمایشگاه یکی از تصاویر نُسخ خطی در این سفر است] شاه توران [افراسیاب] تلاش میکند تا از طریق آبهای زره فرار کند. مسیر فرار افراسیاب از چین و ختن آغاز میشود، سپس به مکران میرسد جایی که وی با کشتی وارد دریای زره میشود و از طریق آبها، خود را به انتهای خلیجفارس میرساند. در این بخش، دریای زره بهوضوح بهعنوان مسیر دریایی جنوب ایران و راه ارتباطی به آبهای خلیجفارس معرفی میشود. کیخسرو نیز در پی تعقیب افراسیاب از چین راهی مکران شده و پس از تسلط بر این منطقه، سفر دریایی خود را از مکران بهسوی انتهای خلیجفارس آغاز میکند. سپاهیان کیخسرو در ابتدا شش ماه مسیر آرامی را روی آبهای زره طی میکنند، اما ناگهان طوفان شدیدی در دریا رخ میدهد. پس از چندین ماه مبارزه با شرایط سخت، در نهایت سپاه کیخسرو به انتهای مسیر دریایی خود میرسد، پا به خشکی میگذارد و صد فرسنگ دیگر را در خشکی طی میکند تا به دنبال افراسیاب بگردد.
ارتباط تاریخی دریای زره با آبهای جنوب ایران
گذشته از روایتهای شاهنامه، منابع تاریخی نیز شواهدی از ارتباط آبهای سیستان و دریاچه زره با دریای عمان ارائه دادهاند. برخی پژوهشگران معتقدند که در گذشتههای دور، دریاچه زره گستردهتر از وضعیت کنونی بوده و آبهای آن به دریای عمان سرازیر میشده است. این موضوع در متون قدیمی مانند تاریخ سیستان نیز مورد اشاره قرار گرفته است. بر اساس روایتهای تاریخی، دریاچه زره در سیستان به رودهای متعددی متصل بوده که برخی از آنها به سمت جنوب جریان داشتهاند. در حدودالعالم آمده است که دریای زره با آبهای مجاور خود پیوند داشته و در نهایت به دریای اعظم متصل میشده است. این دریای اعظم، احتمالاً همان اقیانوس هند و دریای عمان است که مسیر سفرهای دریایی باستانی از مکران به خلیجفارس را شامل میشده است.
ریشه واژه" زره" و نامگذاری آبهای جنوب ایران
نام زره در متون مختلف اساطیری و تاریخی آمده است. برخی پژوهشگران بر این باورند که واژه "زره" از "زرنک" یا "زریه" مشتق شده که در زبانهای اوستایی و پهلوی به معنی دریا بوده است. این واژه بعدها در شاهنامه بهعنوان یک نام اسطورهای برای آبهای گستردهای که مسیر سفر شاهان ایرانی بودهاند، مورد استفاده قرار گرفته است. همچنین ملکالشعرای بهار در بررسی متون قدیمی اشاره میکند که نام "زرنک" در کتیبههای داریوش بهعنوان نام شهر مرکزی سیستان آمده است و ارتباطی با دریای زره دارد. این موضوع نشان میدهد که از دید ایرانیان باستان، دریاچه زره تنها یک پهنه آبی داخلی نبود، بلکه بخشی از آبهایی بود که به دریای عمان و حتی خلیجفارس متصل میشدند.
با بررسی روایتهای شاهنامه و متون تاریخی، میتوان نتیجه گرفت که مفهوم دریای زره فراتر از یک دریاچه داخلی بوده و شامل پهنههای گستردهای از آبهای جنوب ایران، دریای عمان و خلیجفارس میشده است. روایتهای سفرهای دریایی کیکاووس و کیخسرو، همچنین فرار افراسیاب به انتهای خلیجفارس، نشان میدهند که این پهنه آبی یک مسیر ارتباطی کلیدی در زمانهای اساطیری بوده است.
بنابراین آنچه در بنر مذکور میبینیم، کاملاً مرتبط با خلیج فارس است و ادعای گزارش مذکور اشتباه.
نظر شما