به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، مائده مرویان حسینی: مراسم رونمایی از کتاب «خاک و خاطره» با حضور احمد دهقان، نویسنده و پژوهشگر حوزه ادبیات دفاع مقدس، محسن کاظمی، پژوهشگر و منتقد و محمد حنیف به عنوان منتقد روز یکشنبه ۲۱ اردیبهشت‌ماه در سالن بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس در سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برگزار شد.
در این برنامه کتاب احمد دهقان، نویسنده شناخته‌شده ادبیات داستانی و دفاع مقدس، با همراهی انتشارات خط مقدم معرفی شد. این کتاب اثری آموزشی و تحلیلی در حوزه مستندنگاری، روایت‌نویسی و مرزبندی ژانرهای مختلف خاطره‌نویسی به‌شمار می‌آید.
در ابتدای برنامه محسن کاظمی و محمد حنیف درباره ابعاد مختلف کتاب و نگاه نویسنده به دفاع مقدس سخن گفتند. منتقدان بر این نکته تأکید داشتند که اثر حاضر با اتکا به تجربه، دانش و بینش مولف، گامی مهم در مرزبندی دقیق میان روایت‌های تاریخی و تخیلی برداشته است.
روایت‌نویسی، ساده‌سازی خاطره‌ها نیست
محسن کاظمی، پژوهشگر و نویسنده باسابقه حوزه تاریخ شفاهی، با تأکید بر اهمیت این اثر، اظهار داشت: این کتاب ابتدا در سال ۱۳۸۶ منتشر شد، اما به دلیل نبود پشتیبانی تبلیغی مناسب، دیده نشد. این اثر که پیش‌تر منتشر و مهجور مانده بود، اکنون دوباره روی خاکریز آمده تا در تیررس مخاطبان جدی این حوزه قرار گیرد. این اثر نیازمند معرفی گسترده‌تر و جلسات تخصصی‌تر است چرا که نکات کلیدی و هشدارهای جدی برای نویسندگان این حوزه در خود دارد.
او به نقطه مثبتی از جلد کتاب اشاره کرد و گفت: نویسنده با هوشمندی، حتی از طریق جلد کتاب نیز وارد گفت‌وگو با خواننده شده و با فاصله‌گیری از ادبیات رسمی، سعی در بازتعریف نگاه‌ها و روش‌های مستندنگاری دارد. در این اثر، مرز میان ژانرهایی مانند خاطره‌نگاری، یادداشت‌نویسی، تاریخ شفاهی و روایت جنگ به‌روشنی مشخص شده است.
این پژوهشگر و نتقد با انتقاد از فضای غالب در حوزه خاطره‌نویسی سال‌های اخیر گفت: متأسفانه جریان تولید خاطرات زرد و گلخانه‌ای، عرصه را بر نویسندگان جدی تنگ کرده است. این خاطرات، با حمایت سازمانی و خریدهای پادگانی منتشر می‌شوند، اما عمق و تأثیر فرهنگی ندارند. در نقطه مقابل، کتاب دهقان تلاش می‌کند از ادبیات انقلاب و دفاع مقدس در برابر این هجمه‌ها دفاع کند.
محسن کاظمی به معرفی کوتاه از کتاب پرداخت و اظهار داشت: دهقان در هفت فصل کتاب، ضمن معرفی نمونه‌هایی موفق و در مواردی ناموفق از متون خاطره‌نگارانه، به آموزش غیرمستقیم و هوشمندانه روش‌ها و معیارهای نگارش تاریخ شفاهی پرداخته است. بخش مصاحبه و تدوین در این نسخه جدید توسعه یافته و به‌ویژه برای فعالان حوزه تاریخ شفاهی، یک مرجع کاربردی محسوب می‌شود.
وی در ادامه بیان کرد: نویسنده در این کتاب با رویکردی نقادانه، به مخاطب می‌گوید کار روایت‌نویسی، ساده‌سازی خاطره‌ها نیست. او با ظرافت به پدیده نویسندگانی اشاره می‌کند که بدون درک عمیق از فرآیند مستندنگاری، صرفاً با پیاده‌سازی خاطرات و ویرایش ظاهری، خود را پدیدآورنده می‌دانند. در حالی که این حوزه نیازمند تأمل، دقت و تعهد تاریخی است.
این منتقد اضافه کرد: دهقان نمی‌خواهد فقط آموزش بدهد که چگونه خاطره بنویسیم؛ بلکه می‌خواهد ما را نسبت به ارزش خاطره، نسبت به خطر تحریف، و نسبت به ضرورت تمایز میان «واقعیت» و «واقع‌نمایی» آگاه کند.
محسن کاظمی به اهمیت خطر تحریف در آثار جدید دفاع مقدس اشاره کرد و گفت: در این سال‌ها، علی‌رغم تلاش‌های متفرقه، نه‌تنها کیفیت خاطره‌نگاری ارتقا نیافت، بلکه با سیلی از کتاب‌های سازمانی، زرد و گلخانه‌ای مواجه شده‌ایم که خطر تحریف را به‌صورت تصاعدی بالا برده‌اند؛ به‌گونه‌ای که به‌جای کاهش، هر سال شاهد رشد هندسی آثار سطحی در این حوزه بوده‌ایم. به همین دلیل، بازگشت کتاب دهقان با محوریت آموزش، تفکیک مرز ژانرها و ارائه نمونه‌های موفق، نقطه اتکایی برای بازسازی مسیر مستندنگاری جنگ است.
او اضافه کرد: در این کتاب، آنچه دهقان آموزش می‌دهد فراتر از قواعد و تکنیک‌هاست. او دغدغه‌مندانه نشان می‌دهد که اگر مرز ناداستان با داستان مشخص نشود، تاریخ شفاهی تبدیل به قصه‌سازی می‌شود و هویت جمعی آسیب می‌بیند. به همین دلیل است که کتاب را نه به عنوان محصول نهایی، بلکه به‌عنوان "درآمدی بر جریان بزرگ‌تر" معرفی می‌کند. او چشم‌اندازی را ترسیم می‌کند که در آن، هر ژانر می‌تواند خود به موضوع چندین کتاب دیگر تبدیل شود
این منتقد با تاکید بر آموزش احمد دهقان به مدل‌های نگارشی گفت: دهقان در این اثر نه فقط هشدار می‌دهد، بلکه خواننده را مجهز می‌کند به ابزار تحلیل، به مدل‌های نگارشی، به نمونه‌های موفق و حتی گاه ناموفق. بنابراین کتابش نه‌فقط چکیده یک تجربه، بلکه پیش‌نویسی است برای سامان‌دهی یک جریان؛ جریانی که اگر جدی گرفته شود، می‌تواند خاطره‌نگاری را از وضعیت فعلی‌اش نجات دهد و آن را به جایگاه اصیل خود بازگرداند، روایت صادقانه رنج و مقاومت انسان.
«خاک و خاطره» تلاشی برای ثبت جنگ در خاطرات زیسته نسل‌ها
در ادامه این نشست محمد حنیف به شرح توضیحاتی از این اثر پرداخت و گفت: بازنشر کتاب احمد دهقان پس از هجده سال، اتفاقی مهم و تأمل‌برانگیز در فضای ادبیات جنگ و دفاع مقدس به شمار می‌رود. کتابی که در زمان انتشار اولیه‌اش، گامی مهم در مرزبندی ژانرهای روایت، خاطره، یادداشت و تاریخ شفاهی بود، اکنون دوباره به قفسه کتابفروشی‌ها بازگشته است؛ بازگشتی که شاید بیش از هر زمان دیگری ضروری به نظر می‌رسد.
او در تحسین این اثر بیان کرد: خاطره‌نویسی، برخلاف روایت‌های رسمی و نظامی، به بازسازی ابعاد مغفول‌مانده اجتماعی، فرهنگی و حتی طنزآمیز جنگ کمک می‌کند. نویسنده‌ای چون احمد دهقان با جسارتی کم‌نظیر، کوشیده است در دل روایت‌هایش به ذات ادبیات متعهد بماند؛ ادبیاتی که به حقیقت انسانی وفادار است، نه تبلیغات یا سانسور.
این پژوهشگر در پایان گفت: این جسارت در بازنمایی واقعیت، هرچند برای نویسنده دردسرهایی نیز به‌همراه داشته، اما موجب شده آثارش در زمره منابعی جدی برای فهم ژرف‌تر جنگ از منظرهای متکثر قرار گیرند. کتاب «خاک و خاطره» نیز تلاشی در این مسیر است؛ برای اینکه جنگ، تنها در اسناد رسمی باقی نماند، بلکه در خاطرات زیسته نسل‌ها حک شود.
آینه خاطره نگاری شکسته شده است
در پایان این نشست احمد دهقان مولف اثر با اشاره به دغدغه همیشگی خود در حوزه مستندنویسی گفت: خاطره‌نگاری آینه‌ای است بر گذشته ما و به‌گونه‌ای محدود به گذشته می‌نگرد، در حالی که رمان می‌تواند گذشته، حال و آینده را در بر گیرد. گاهی احساس می‌کنم این آینه شکسته شده و دیگر نمی‌تواند واقعیت جنگ را آن‌گونه که بوده نشان دهد.
او در پایان با نقدی جدی بر وضعیت فعلی مستندنویسی ادامه داد: برخی خاطرات منتشرشده، بازنویسی‌شده‌اند و با نسخه‌های اولیه تفاوتی بنیادین دارند؛ تا جایی که حتی یک کلمه مشترک هم نمی‌توان میان نسخه اصلی و نسخه چاپ‌شده یافت. این روند، نشان از تحریف و نبود شناخت کافی در میان برخی نویسندگان جوان دارد.
به گزارش ایبنا: نمایشگاه کتاب تهران ۱۴۰۴ با شعار «بخوانیم برای ایران» ۱۷ تا ۲۷ اردیبهشت ماه در مصلی امام خمینی (ره) برگزار می شود.
نظر شما