سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، عراق را نباید فقط منطقهای نفت‌خیز یا کشوری متاثر از درگیری دید؛ کتابخانه‌های این سرزمین کهن، زخم‌خورده نیروهای خارجی اما زنده و پویا به توسعه می‌اندیشند. عراق با سابقه علمی و تمدنی کهن، کشور حوزه‌های علمیه با قدمت هزارساله، محل تولد مراجع بزرگ شیعی است.
عالمانی که در طول هزاران سال، هزارن کتاب را تالیف و در اختیار علمای جهان اسلام و تشیع قرار دادند؛ مراکزی که علمای شاخص، در تاسیس بسیاری از کتابخانه‌های بزرگ عراق نقش داشته‌اند. کتابخانه‌های عتبه و حوزه در عراق، فراوانی بیشتری دارند و از نظر منابع فقهی شیعی در جهان اسلام، شاخص‌اند.
کتابخانه‌ها در عراق را می‌توان به دو فصل تاریخی قبل و بعد از سال ۲۰۰۳، یعنی آغاز حمله نظامی آمریکا به عراق یا دو دوره قبل و بعد از سقوط صدام تقسیم‌بندی کرد. در زمان حکومت صدام، کتابخانه‌ها رونق چندانی در عراق نداشتند و بیشتر محلی برای نگهداری کتاب بودند اما بعد از صدام، کتابخانه‌ها در این کشور به جایگاه واقعی خود بازگشتند؛ فرآیندی که همکاری متخصصان ایرانی نیز در آن موثر بود.
کتابخانه امیرالمومنین (ع) عراق در نجف؛ یادگارعلامه امینی
صاحب کتاب «الغدیر» ۷۲ سال پیش، ضرورت تاسیس یک کتابخانه عمومی با نام امیرالمؤمنین (ع) را در یکی از محلات قدیمی شهر نجف احساس کرد و طولی نکشید که تعامل علامه امینی با کتابخانه‌ها، ناشران و نویسندگان کشورهای اسلامی برای تهیه منابع نگارش کتاب «الغدیر» این کتابخانه را به یکی از مراکز علمی با منابع ارزشمند شیعی در جهان اسلام تبدیل کرد؛ کتابخانه‌ای که ۵هزار نسخه خطی و ۹ هزار و ۷۵۰ کتاب چاپی با موضوعات قرآنی و علمی را درخود جای داده است.
نسخه خطی قرآن با خط حضرت علی (ع) و مُهر امام حسن (ع)
در کتابخانه یادگار علامه امینی نسخه خطی جز ۳۰ و بخشی از جز ۲۹ قرآن کریم به خط امیرالمومنین (ع) با مُهر امام حسن (ع) نگهاری می‌شود. قدیمی‌ترین نسخه خطی این کتابخانه «الاشارات و التنبیهات» ابن‌سیناست که قدمت آن به قرن چهارم هجری قمری برمی‌گردد. کتابخانه حضرت امیرالمؤمنین (ع) ۳ هزار جلد کتاب به زبان فارسی، اردو، انگلیسی و چاپ نخست کتاب‌های کمیاب را در خود جای داده و بخش نشریات و کتاب‌های صوتی به این مجموعه، غنای بیشتری داده است.
کتابخانه کاشف‌الغطاء نجف
کتابخانه «کاشف الغطاء» که نامش برگرفته از شیخ علی کاشف‌الغطاء از فقهای شیعه عراق گرفته شده؛ ۱۰۰ سال پیش در جوار بارگاه حضرت علی (ع) تاسیس شد. این کتابخانه مجهز و بزرگ، دارای بخش مهم مرمت نسخ خطی است و نسخه‌های خطی، سنگی و سربی و منابع مهم حوزه دین را در خودش جای داده است.
کتابخانه روضةالحیدریه؛ کتابخانه‌ای با تاثیرگذاری جهانی
کتابخانه روضةالحیدریه شهر نجف نیز یکی از مشهورترین و قدیمی‌ترین کتابخانه‌های شهر نجف است؛ کتابخانه‌ای در سطح استانداردهای بین‌المللی و تاثیرگذار در سطح جهان که ابتدا در صحن حرم حضرت علی برپا و سپس به صحن حضرت زهرا (س) منتقل شد.
این کتابخانه با یک میلیون جلد کتاب درباره تاریخ، فقه اصول و منابع علمی معتبر و مهم بعد از سقوط صدام به دستور آیت‌الله سیستانی مرجع شیعه در عراق احیا و بازگشایی شد. ایفلا (فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابداری) این کتابخانه را در چارچوب کتابخانه‌های تاثیرگذار جهان قرار داده است.
کتابخانه شیخ آقا بزرگ طهرانی
کنابخانه شیخ آقا بزرگ طهرانی نیز از کتابخانه‌های مهم عراق است اما به دلیل اینکه کتاب‌های این کتابخانه به سرقت یا به فروش رفته، منابع اندکی از منابع این کتابخانه برجا مانده است اما این کتابخانه قدیمی نیز هنوز محل مراجعه علما است. متاسفانه بسیاری از منابع این کتابخانه در زمان سقوط صدام و جنگ به سرقت رفت.
کتابخانه آیت‌الله حکیم، کتابخانه مصحف عراق و کتابخانه‌ها عتبات
کتابخانه آیت‌الله حکیم در نجف اشرف یکی دیگر از کتابخانه‌های قدیمی این شهر است که نسخه خطی و چاپی و دیجیتالی دارد. این کتابخانه یادگار آیت‌الله محسن حکیم و از آثار برجسته این عالم عراقی است. کتابخانه‌ای که زمان صدام، قرار بود از بین برود اما به قول آیت‌الله سیستانی، رحمت الهی شامل حال این کتابخانه شد و صدام از این کار منصرف می‌شود.
کتابخانه های عتبه حسینه در جوار حرم سیدالشهدا، کتابخانه عتبه عباسیه در جوار حرم حضرت ابوالفضل، کتابخانه مکتبة الجوادین که آیت‌الله سید هبة‌الدین آن را تا سیس کرد. این کتابخانه اکنون در کاظمین و در گوشه حرم امام جواد (ع) نیز از کتابخانه‌های قدیمی و مهم کشور عراق هستند.
کتابخانه ملی عراق در جریان حمله آمریکا گرفتار حریق شد
کتابخانه ملی عراق با نام دارالکتب والوثائق العراقیه در منطقه باب‌المعادن بغداد نیز جز کتابخانه‌های مهم و مرجع عراق است. کتابخانه‌ای که سال ۱۹۲۴ میلادی تاسیس شد و سال ۱۹۶۳ در آرشیو ملی عراق ادغام می‌شود. این کتابخانه در آغاز فعالیت، ۳۹ هزار جلد کتاب داشت و نخستین نشریات و روزنامه‌های عرب‌زبان قرن بیستم را در خود جای داده بود. سال ۱۹۹۳ این کتابخانه، ۴۲۰ هزار جلد کتاب و ۴۰ هزار جلد نشریه ادواری داشت و در بخش ارشیو ملی این کتابخانه ۵میلیون مدرک در قالب ۴۰ هزار فایل ارشیو شده بود. این کتابخانه در جریان حمله نطامی آمریکا به عراق و بعد از آن به فاصله کوتاهی، دوبار دچار آتش‌سوزی عمدی شد. پس از نخستین آتش‌سوزی، منابع این کتابخانه از سوی کتابداران و تعدادی داوطلب به یک مسجد شیعی در غرب بغداد و تعدادی را نیز به اداره جهانگردی عراق منتقل کردند.
حجه‌الاسلام رضا مختاری، مدیر موسسه کتابشناسی شیعه و عضو شورای عالی پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی درباره جریان پیشرفت نشر و دیجیتال‌سازی منابع کتابخانه‌ای در عراق می‌گوید: جریان دیجیتال‌سازی منابع در عراق در سال‌های بعد از سقوط صدام و بعد از حمله داعش، به شدت رشد کرده است و حتی تصاویر دیجیتال نسخ خطی کتابخانه‌های کوچک هم تهیه شده است. یک موسسه به نام «کاشف اغطاء» یک بانک اطلاعاتی از تصاویر چندصد هزار نسخه خطی کتابخانه‌های عراق را در در نجف گردآوری کرده است.
او درباره استفاده علما و طلاب از این منابع در سراسر کشور می‌گوید: پژوهشگران از طریق ارتباطات مجازی و تلفنی می‌توانند با ابن موسسه ارتباط برقرار کنند؛ البته سامانه‌ای برای دسترسی مستقیم به تصاویر این موسسه وجود ندارد.
کتابخانه‌ها و مراکز تحقیقاتی پرنشاط و فعال عتبات
حجت‌الاسلام سیدصادق اشکوری، پژوهشگر و نسخه‌شناس شناخته شده و رئیس مجمع ذخایر اسلامی با اشاره به اینکه اکثر آستانهای مقدس در عراق دارای کتابخانه مراکز تحقیقاتی نشر و حتی مرکز چاپ و نشر فعال هستند، می‌گوید: کتابخانه‌های آستانهای مقدس در عراق را با نام عتبه می‌شناسند، مانند عتبه عباسیه، عتبه حسینه و عتبه عسگریین اما به جرات می‌توان گفت عتبه عباسیه فعال‌ترین و مجهزترین کتابخانه، مرکز تحقیقاتی و موسسه چاپ و نشر را در کشور عراق دارد.
او درباره فعایت‌های چاپ و نشر کتابخانه‌های عتبات در عراق می‌افزاید: کتابخانه‌ها در عراق فعالیت‌های چاپی خود را یا در موسسه چاپ و نشر خود یا در لبنان و ایران انجام می‌دهند. مثلاً «عتبه عباسیه» کتابخانه‌ای است در جوار حرم حضرت ابوالفضل؛ شعب این مرکز چاپی و تحقیقاتی در تهران مشهد و قم نیز وجود دارد. مسئولان کتابخانه عتبه عباسیه از اولین گروه‌هایی بودند که برای آموزش کتابخانه‌ای، حفظ نگهداری ترمیم و تهیه منابع جدید کتابخانه‌ای به ایران آمدند.
نقش ایران در بازسازی کتابخانه‌های عراق
حجت‌الاسلام و المسلمین مختاری، درباره نقش ایران درباره بازسازی کتابخانه‌های عراق می‌گوید: ایرن در بحث بازسازی کتابخانه‌های عراق و مرمت اسناد و همچنین تصحیح نسخ خطی بعد از سقوط صدام کمک بزرگی کرد اما درحال حاضر کتابخانه‌های این کشور از نظر تصحیح و مرمت و تجهیزات و فناوری و آموزش نیروی انسانی در بخش کنابخانه‌ای مستقل شده‌اند.
حجت‌الاسلام اشکوری، رئیس مجمع ذخایر اسلامی معتقد است: عراق ۲۰ سال اخیر از نظر حضور موسسه‌های تحقیقاتی چاپ و نشر و افزایش تعداد منابع کتابخانه‌ای رشد کمّی و کیُفی چشمگیری را تجربه کرده است.
وی می‌افزاید: اگر رونق نشر برای ایران مربوط به دوره بعد از انقلاب اسلامی است این وضعیت در عراق مرتبط با پیش از شکل‌گیری دوره انقلاب اسلامی در ایران است. از سال ۲۰۰۳ یک دوره‌ای استقبال از کتاب‌های عربی چاپ ایران، بسیار رونق گرفت و کتابخانه‌های عراق با خرید این منابع به سرعت غنی شدند.
نظر شما