سرویس کودک و نوجوان خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - فاطمه خداوردی: دوازدهمین نشست از سلسله جلسات نقد و پژوهش در ادبیات کودک، سه‌شنبه (۱۶ بهمن‌ماه) با تسهیلگری سیدعلی کاشفی‌خوانساری در محل انجمن نویسندگان کودک و نوجوان برگزار شد.
این نشست‌ها که با هدف بررسی آثار جدید در حوزه نقد و نظریه‌پردازی ادبیات کودک برگزار می‌شود، در دو بخش به معرفی پژوهش‌های تازه و نقد یکی از آثار منتشرشده در حوزه نظری، تاریخی و زیبایی‌شناسی ادبیات کودک اختصاص دارد. در این جلسه، دفتر دوم از مجموعه کتاب «نوباوگان ایران» نوشته سیدعلی کاشفی‌خوانساری، بررسی شد.
کاشفی خوانساری در آغاز نشست، ضمن ارائه توضیحاتی درباره اهداف و رویکردهای این جلسات، از ضرورت تقویت جریان نقد در ادبیات کودک سخن گفت. وی به پیشینه انجمن نویسندگان کودک و نوجوان به‌عنوان نهاد مجموعه‌ای مستقل و غیردولتی که طی ۲۶ سال فعالیت خود، میزبان طیف گسترده‌ای از نویسندگان، شاعران، مترجمان، منتقدان و مدرسان این حوزه بوده اشاره کرد. او تأکید کرد که جلسات نقد و پژوهش، در واکنش به خلأهای موجود در مباحث نظری ادبیات کودک طراحی شده و تلاش دارد با ایجاد زمینه‌ای برای گفت‌وگو، به تقویت رویکردهای تحلیلی و پژوهشی در این حوزه کمک کند.
در بخش نخست این نشست، جمعی از نویسندگان، منتقدان و پژوهشگران این حوزه، تازه‌ترین فعالیت‌های خود را معرفی کردند. در این جلسه، چهره‌هایی همچون مصطفی رحماندوست، محمود برآبادی، انسیه موسویان و رحیم روح‌بخش از شورای عالی آموزش و پرورش و چهره‌های علمی و فرهنگی دیگری حضور داشتند.
مسلم قاسمی: قصه، قصه است و نمایش، نمایش
مسلم قاسمی، از پیشکسناوتان ادبیات کودک، به‌ویژه در حوزه نمایش کودک، در این نشست از مقاله‌ای که به‌تازگی به پایان رسانده سخن گفت. وی در توضیح این پژوهش بیان کرد: مقاله‌ای که امروز به پایان رساندم، مفهوم دیگری از قصه و قصه‌گویی را بررسی می‌کند: ارتباط قصه‌گویی با نمایش که در جشنواره‌های قصه‌گویی کانون پرورش فکری، رشد قابل توجهی یافته و مورد توجه قرار گرفته است؛ اما متأسفانه به سمت نمایش پیش می‌رود و اصل روایت به تدریج در حال فراموشی است؛ بنابراین، با مربیان و دست‌اندرکاران قصه‌گویی صحبت کردم تا این ارتباط را حفظ کنند و قصه به سمت نمایش نرود. قصه، قصه است و نمایش، نمایش. اگر نمایشی نیز اجرا می‌شود، باید اصل بر روایت باشد.
وی همچنین از یک مجموعه پژوهشی ۱۰ قسمتی درباره نقالی و پرده‌خوانی خبر داد که براساس زندگی ۱۰ پیامبر در قرآن طراحی شده است. به‌گفته قاسمی، این اثر تلفیقی از نقالی، پرده‌خوانی و بازی در بازی‌هایی است که بین نقال و دستیارش انجام می‌شود.
قاسمی از انتشار سه نمایشنامه و یک ترجمه تئاتر در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در آینده نزدیک خبر داد.
انسیه موسویان: دلم نمی‌آید چاپش کنم
در ادامه نشست، سیدعلی کاشفی خوانساری، ضمن معرفی انسیه موسویان او را یکی از پُرکارترین منتقدان ادبیات کودک و نوجوان دانست.
کاشفی خوانساری با اشاره به تعداد زیاد مقالات موسویان در حوزه ادبیات کودک و نوجوان، گفت: چند سال پیش که سعی کردم فهرست کاملی از مقالات حوزه نقد ادبیات کودک تهیه کنم، فکر می‌کنم ایشان رتبه سوم را از نظر تعداد نقدهای منتشرشده داشتند.
موسویان نیز درباره جدیدترین فعالیت خود در حوزه پژوهش گفت: رساله پایان‌نامه ارشدم درباره طنزپردازی در شعر کودک و نوجوان است. سال‌هاست روی آن کار می‌کنم و حتی آقای رحماندوست هم مطالعه‌ای روی آن داشته‌اند. اما هنوز دلم نمی‌آید چاپش کنم، چون هر بار فکر می‌کنم می‌توانم چیزهایی به آن اضافه یا کم کنم. همچنان مشغول کار روی این پژوهش هستم و امیدوارم در چند ماه آینده آن را به پایان برسانم و منتشر کنم.
پژوهش‌های مؤسسه رحمان درباره کودکان کار
صالحی، از مؤسسه رحمان که در پژوهشگاه آسیب‌های اجتماعی فعالیت دارد، از دو اثر پژوهشی این مؤسسه درباره کودکان کار خبر داد. او گفت: مؤسسه رحمان در سال‌های اخیر یکی دو اثر در بحث کودکان کار داشته و یک طرحی به‌عنوان نهاد کودک کار کرده که آماده شده، اما هنوز منتشر نشده است.
کاشفی خوانساری در ادامه، به یکی از پژوهش‌های گسترده مؤسسه رحمان در زمینه جایگاه کودک در نظام‌های حقوقی و اداری جهان اشاره کرد که با همکاری مؤسسه مهرآفرین و برخی دیگر از نهادهای فعال در حوزه کودک انجام شده است. او گفت: شاید حدود ده سال پیش، یک کار پژوهشی بسیار بزرگ در مؤسسه رحمان با همراهی مؤسسه مهرآفرین انجام شد. این پژوهش که افراد مختلفی در آن نقش داشتند، قرار بود به دولت ارائه شود؛ اما تا امروز به نتیجه نرسیده است. با این حال، همان مطالعات درباره بررسی جایگاه کودک در نظام‌های حقوقی و اداری دنیا، کار ارزشمندی است که امیدواریم حداقل به‌صورت عمومی منتشر شود.
انتشار جلدهای جدید فرهنگنامه کودکان و نوجوانان
یکی دیگر از محورهای نشست، به تازه‌ترین فعالیت‌های نشر فرهنگنامه کودکان و نوجوانان اختصاص داشت. محمدعلی منصوری، مدیر این مجموعه، در این نشست از آماده‌سازی مجلدهای جدید فرهنگنامه خبر داد.
بدون نقد، ادبیات کودک شکوفا نمی‌شود
کاشفی خوانساری در پایان بخش نخست نشست، به اهداف و اهمیت این جلسات پرداخت و گفت: این جلسات از ابتدا با هدفی کوچک و مشخص آغاز شد: امیدواریم این نشست‌ها بتوانند کمک کنند تا نقدهای بیشتری نوشته شود. همین. اما نمی‌دانیم پس از شش یا هفت ماه، تا چه اندازه در این مسیر موفق بوده‌ایم. گام نخست در نقد و پژوهش، نوشته شدن نقدها و مقالات است و تا این اتفاق نیفتد، جریان نقد شکل نخواهد گرفت.
وی همچنین به اهمیت گستردگی نقد در ارزیابی آثار اشاره کرد و با ذکر خاطره‌ای از مصطفی رحماندوست گفت: یک‌بار استاد رحماندوست در یکی از سفرهای خارجی درباره کتابی از من پرسیدند که چند نقد درباره آن نوشته شده است. گفتم شاید ۱۰ نقد. پاسخ ایشان این بود که وقتی ۷۰ تا ۸۰ مقاله درباره یک کتاب نوشته نشده، چگونه می‌توان گفت که این اثر در کشور مهم است؟ در ایران بعید است بتوانیم کتابی پیدا کنیم که ۷۰ مقاله درباره‌اش نوشته شده باشد. شاید «ماهی سیاه کوچولو» یا یکی دو کتاب دیگر چنین وضعیتی داشته باشند. اما تا زمانی که جریان نقد در چنین گستره‌ای نهادینه نشود، نمی‌توان انتظار داشت که ادبیات کودک و نوجوان، حرفه‌ای و شکوفا رشد کند.
در بخش دوم جلسه، که به نقد و بررسی یک کتاب اختصاص داشت، سیدعلی کاشفی‌خوانساری درباره اثر خود «خواندنی‌های نوباوگان ایران» (دفتر دوم) سخن گفت و از تجربه تألیف و مسیر پژوهشی خود در حوزه ادبیات کودک سخن به میان آورد.
وی در ابتدای صحبت‌هایش با اشاره به اهمیت جلسات نقد کتاب گفت: معمولاً در این جلسات، نگاه این‌گونه است که از منتقد و نویسنده می‌خواهیم تجربه و مسیر خود را در نگارش اثر در میان بگذارد، چراکه هدف کلی این جلسه، خروجی‌ای است که بتواند به تحقق نقدهای بیشتری منجر شود؛ همچنین امیدواریم مقالات و پژوهش‌های بیشتری در حوزه ادبیات کودک نوشته شود.
کتابی که ۳ سال منتظر انتشار ماند
کاشفی‌خوانساری درباره روند انتشار این اثر توضیح داد: این کتاب در میان سلسله کتاب‌هایی که قرار بود در انتشارات «جهان کتاب» منتشر شود، جای داشت و مجموعه‌ای از مباحث نظری، نقدها و مقالات مرتبط با ادبیات کودک و نوجوان از آغاز تا امروز را شامل می‌شود.
وی افزود: جلد دوم این کتاب حدود سه سال پیش آماده بود اما به دلیل شرایط اجتماعی پاییز ۱۴۰۱ که برای نویسندگان محدودیت‌هایی را به همراه داشت، تا مدت‌ها امکان انتشار پیدا نکرد. در آن زمان، حتی کارهایی که تجدید چاپ می‌شدند، اعلام وصول نمی‌گرفتند. اما با تغییر دولت در ماه‌های اخیر، این محدودیت‌ها برداشته شد و این کتاب و کتاب‌های دیگری از من مجوز انتشار گرفتند. جلدهای بعدی این مجموعه در حال تهیه است و جلد سوم آن، مقالات بین سال‌های ۱۳۳۶ تا ۱۳۴۷ را پوشش می‌دهد.
تاریخ‌پژوهی در ادبیات کودک: از مطبوعات قاجار تا امروز
کاشفی‌خوانساری در ادامه به تجربه خود در حوزه تاریخ‌پژوهی اشاره کرد و گفت: نخستین آثار من در این زمینه، سال ۷۴ منتشر شد. سال ۷۵، اولین فهرست‌نگاری من با عنوان «نشریات کودک و نوجوان ایران» به چاپ رسید.
وی درباره مسیر مطالعاتی خود توضیح داد: در ابتدا تنها می‌خواستم نویسنده شوم و به این فکر افتادم که نویسنده باید چه کارهایی انجام دهد. از همین‌جا به بررسی قواعد داستان‌نویسی پرداختم و پس از آن، با مفهوم نقد آشنا شدم. نخستین نقدهای من سال‌های ۷۲ و ۷۳ منتشر شد و به تدریج، تاریخ ادبیات کودک برایم جذاب‌تر شد و بیشتر به آن متمرکز شدم.
کاشفی خوانساری افزود: تا به امروز، از حدود ۱۵۰ کتابی که چاپ کرده‌ام، شاید نیمی یا بیش از یک‌سوم آن‌ها به حوزه تاریخ و تاریخ‌پژوهی ادبیات کودک اختصاص دارد. در این حوزه، تاریخ مطبوعات کودک برایم بسیار جذاب بوده است. نخستین کتاب من در این زمینه، سال ۷۴ منتشر شد و تاکنون هفت یا هشت کتاب دیگر نیز در این زمینه تألیف کرده‌ام؛ ازجمله «از باب قرائت اطفال» که سال ۸۲ منتشر شد و جوایزی نیز دریافت کرد.
این نویسنده با اشاره به اهمیت مطبوعات در شکل‌گیری نقد ادبیات کودک گفت: در نشریات دوره ناصرالدین شاه و سپس مظفرالدین شاه، مطالبی درباره کودکان منتشر می‌شد که بررسی آن‌ها برایم بسیار جالب بود.
کاشفی‌خوانساری همچنین با تأکیدبر اینکه مطالعاتش تنها به تاریخ مطبوعات محدود نماند، افزود: سال‌ها درباره تاریخ ادبیات دینی کار کردم، اما متأسفانه این بخش از پژوهش‌هایم ناقص ماند. سال‌های اخیر، بر تاریخ اجتماعی ادبیات کودک تمرکز بیشتری داشتم.
سانسور و ادبیات کودک در تاریخ معاصر ایران
کاشفی‌خوانساری در بخشی دیگر از سخنانش به تأثیر شرایط اجتماعی بر نویسندگان پرداخت و گفت: درباره تاریخ اجتماعی سال ۱۴۰۰ به بعد جرأت نوشتن ندارم و ترجیح می‌دهم فاصله‌ای بیفتد تا بتوانم اتفاقاتی را که افتاده، بهتر تحلیل کنم. به نظر من، یک اتفاق منحصربه فرد در تاریخ کشورمان یعنی سال ۱۴۰۱ رخ داد که نه‌تنها یک نفر یا ۱۰ نفر، بلکه یک صنف به‌طور کلی بایکوت شد.
وی ادامه داد: در تاریخ اجتماعی ادبیات کودک، تا سال ۱۴۰۰ هشت مقاله مفصل در مجله «جهان کتاب» نوشتم. اما در حال حاضر تمرکز اصلی‌ام روی موضوع جدیدی است که آن را «تاریخِ تاریخ‌نگاری‌های ادبیات کودک» می‌نامم.» این پژوهشگر اظهار امیدواری کرد، بتواند این پژوهش را تکمیل کند.
ادبیات کودک: از سنت به مدرنیته
کاشفی‌خوانساری درباره مقطع زمانی ۱۳۳۶ تا ۱۳۶ که در جلد دوم کتاب بررسی کرده، گفت: سال ۱۳۳۶، سال انتشار اولین ویژه‌نامه ادبیات کودک در ایران بود که توسط نشریه سپیده فردا منتشر شد. این ویژه‌نامه نقطه عطفی در نگاه به ادبیات کودک به شمار می‌رود.
وی در این زمینه افزود: در دوره قاجار، واژه: «ادبیات کودک» به کار نمی‌رفت. در دوره پهلوی، نخستین بار در سال ۱۳۳۳ از این واژه استفاده شد و با انتشار ویژه‌نامه ۱۳۳۶، این مفهوم عمومی‌تر شد.
کاشفی‌خوانساری با اشاره به تحولات پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ گفت: پس از کودتا، ادبیات کودک به دو مسیر موازی تقسیم شد. از یک سو، حکومت درصدد تقویت این حوزه برآمد و از سوی دیگر، جریان روشنفکری که در حوزه سیاست سرخورده شده بود، به سمت ادبیات کودک گرایش پیدا کرد. توران میرهاد از چهره‌هایی بود که از فضای سیاسی فاصله گرفت و به حوزه ادبیات کودک پرداخت. اولین نقدهای او در سال‌های ۱۳۳۴ و ۱۳۳۵ منتشر شد و به تدریج، به‌عنوان یکی از چهره‌های اصلی این حوزه شناخته شد.
وی همچنین به تأسیس نهادهایی مانند بنگاه ترجمه و نشر فرانکلین پس از کودتا اشاره کرد و گفت: این بنگاه‌ها در حقیقت، بخشی از پروژه‌های حکومت برای مدیریت فضای فرهنگی بودند.
کاشفی‌خوانساری در پایان سخنان خود تأکید کرد که پژوهش در تاریخ ادبیات کودک را همچنان ادامه خواهد داد و گفت: یکی از دوستان جوانم که دکترای جامعه‌شناسی و مطالعات کودکی دارد، با من تماس گرفت و پرسید: «شما چگونه این کار را انجام دادید؟» گفتم: «من هیچ کار خاصی نکردم. تنها ویژگی من این بوده است که چون هیچ کار دیگری بلد نبودم، صادقانه ۳۴ یا ۳۵ سال فقط به دنبال مطالب مربوط به تاریخ ادبیات کودک گشتم و یادداشت کردم.»
وی در ادامه از پژوهشگران، نویسندگان، روزنامه‌نگاران، منتقدان و علاقه‌مندان به ادبیات کودک دعوت کرد تا درباره این اثر سخن بگویند.
شناخت صحیح منابع و فنون تاریخی برای بررسی ادبیات کودک ضروری است
مسعود کوهستانی‌نژاد، مورخ و محقق تاریخ، به بررسی جایگاه تاریخ و فرهنگ کتاب و مطبوعات در ایران پرداخت. وی با اشاره به اهمیت تخصص در ورود به تاریخ، تأکید کرد که شناخت صحیح منابع و فنون تاریخی برای بررسی ادبیات کودک ضروری است.
کوهستانی‌نژاد گفت: کتاب‌ها ابزار فهم تاریخی‌اند، اما خودشان تاریخ نیستند. اگر چنین بود، کتابداران دانشگاه تهران همگی مورخ محسوب می‌شدند؛ بنابراین، پژوهشگران حوزه تاریخ ادبیات کودک باید ابتدا آموزش‌های لازم درباره منابع تاریخی و روش‌های پژوهش تاریخی را دریافت کنند.
وی همچنین به اهمیت نشریات در پژوهش‌های مربوط به ادبیات کودک اشاره کرد و افزود: یک منبع عظیم دیگر داریم: کودک در نشریات عمومی. بین آنچه در مطبوعات درباره ادبیات کودک نوشته شده و آنچه در نشریات کودک منتشر شده، تفاوت زیادی وجود دارد. برای بررسی دقیق، باید چندین نشریه را همزمان مطالعه کرد و به قضاوت‌های سطحی بسنده نکرد.
انسیه موسویان، نویسنده، شاعر و منتقد، با اشاره به جایگاه کتاب مورد بررسی، آن را اثری مفید برای پژوهشگران، دانشجویان و حتی نویسندگان ادبیات کودک دانست و گفت: این کتاب، علاوه بر ارائه مقالاتی درباره تاریخ مطبوعات کودک، سیر تحولی این حوزه را نیز نشان می‌دهد. در ابتدا، آثار بیشتر جنبه تعلیم و تربیتی داشتند، اما به مرور به ادبیات خلاق نزدیک شدند. همچنین، در این کتاب با چهره‌های شاخصی چون دکتر خانلری، نفیسی، توران میرهادی، عباس یمینی شریف و دکتر هوشیار آشنا می‌شویم.
وی همچنین با اشاره به اهمیت نقدهای ادبی، افزود: در گذشته، نشریاتی مانند «سپیده فردا» و «سخن» مسابقات شعر کودک برگزار می‌کردند. در یکی از این مسابقات، آقای یمینی شریف برنده شد. این نشان می‌دهد که توجه به ادبیات کودک، حتی در آن زمان نیز وجود داشته است.
یاشار هدایی، منتقد ادبیات کودک و نوجوان دیگر فرد حاضر در این نشست، به بررسی جلد دوم کتاب پرداخت و با تأکید بر اهمیت ارائه شناخت‌نامه‌ای از نویسندگان مقالات، بیان کرد: این کتاب داده‌های مهمی درباره تاریخ ادبیات کودک ارائه می‌دهد، اما وارد حوزه نظریه‌پردازی نشده است. کاش برای هر نویسنده یک معرفی کوتاه در نظر گرفته می‌شد تا پژوهشگران بهتر بتوانند با دیدگاه‌های آنان آشنا شوند.
کاشفی خوانساری، نویسنده کتاب، در پاسخ به این نقدها، ضمن تأیید برخی کمبودها، به محدودیت‌های انتشار آثار تخصصی اشاره کرد و گفت: ناشران معمولاً از انتشار کتاب‌های تخصصی خودداری می‌کنند. به همین دلیل، بسیاری از مطالب تحلیلی من در قالب مقاله‌های جداگانه در نشریات منتشر شده می‌شود.
هدایی همچنین با اشاره به چالش‌های پژوهش در حوزه ادبیات کودک، اظهار کرد: در دوره‌های مختلف، نگاه به ادبیات کودک متفاوت بوده است. برخی معتقدند این حوزه پدیده‌ای مدرن است، درحالی‌که برخی دیگر آن را دارای پیشینه‌ای طولانی می‌دانند. این بحث همچنان میان پژوهشگران ادامه دارد.
باید ادبیات تقویت شود تا نقد جدی شکل بگیرد
در بخش دیگری از نشست، محمدکاظم اخوان، روزنامه‌نگار و نویسنده، به ارتباط میان نقد و ادبیات کودک پرداخت و گفت: نمی‌توانیم نقد پویایی داشته باشیم، اگر ادبیات پویایی نداشته باشیم. پیش از هر چیز، باید ادبیات قوی ایجاد کنیم تا نقد جدی شکل بگیرد.
وی همچنین به نقش نهادهای اجتماعی در شکل‌گیری ادبیات کودک اشاره کرد و افزود: در جوامعی که کودک، حقوق مدنی و اجتماعی شناخته‌شده‌ای ندارد، ادبیات کودک نیز جایگاه مستقل پیدا نمی‌کند. ادبیات کودک زمانی شکل می‌گیرد که کودک در سپهر اجتماعی دیده شود و حقوق او به رسمیت شناخته شود.
در پایان نشست، افراد دیگری چون آرش ابوترابی‌همدانی، استاد مطالعات دانشگاه جورجیا نیز صحبت کردند و تمانی حاضرین بر لزوم تداوم پژوهش‌ها در حوزه تاریخ ادبیات کودک و اهمیت رجوع به منابع معتبر تأکید کردند.
نظر شما