سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): جریانِ سرخِ فرهنگ عاشورا از دیرباز در رگ و پی سنت‌های کهن دیارِ دارالمؤمنین گرگان به چشم می‌خورد. ارزشی شایسته که همچنان محور بینش و منش مردمان این سرزمین است و همه‌ساله با آغاز محرم و روشن شدن چراغ تکایا و حسینیه‌ها در هر کوی و برزنی، جلوه‌ای از آن را می‌توانیم به نظاره بنشینیم.

با فرارسیدن ماه محرم در شهر چند فرهنگی گرگان؛ شوق خدمت در دستگاه حسینی دوچندان شده و تکایای محلات قدیم این شهر، مراکز شکل‌گیری هسته‌های سوگواری و دیگر خرده آیین‌های عشق و ارادت حسینی می‌شوند.

احداث تکایا در محلات قدیمی و اصلی استرآباد (گرگان قدیم) از اواخر دوران صفویه و اوایل دوران قاجار آغاز شد و علاوه بر برپایی خطابه و روضه، بنیان‌گذاری شروع آیین‌های ماندگاری و خاصی برای این منطقه شده است و همه‌ساله با آغاز عزاداری سید و سالار شهیدان، رنگ، بو، شکل و شمایل ویژه‌ای به خود می‌گیرند.

محمد انصار، نویسنده و پژوهشگر گرگانی که خود زاده یکی از محلات قدیمی و دارای تکیه گرگان (محله سبزه مشهد) است و کتاب‌هایی چون «گل‌های محراب»، «کتابشناسی استان گلستان»، «محله سبزه مشهد گرگان»، «کتابستان حماسه» منتشر کرده و نیز حدود 20 مقاله از وی در دانشنامه 3 جلدی گلستان منتشرشده، با اشاره به اینکه از دیرباز آیین‌های گوناگونی در محلات گرگان در ماه محرم برپا می‌شود و گرگانی‌ها ارادت خود به امام حسین(ع) را نشان می‌دهند، گفت: در شهر گرگان، تکیه‌هایی بانام یکسان به چشم می‌خورد و باقی به نام اصناف و افراد هستند.

وی در ادامه به معرفی و ارائه پیشینه ساخت تکایای گرگان که این روزها میزبان عزاداری حسینی است پرداخت و افزود: قدیمی‌ترین تکیه‌ هر محله‌ای، پیر تکیه نام دارد و این مطلب را از تاریخ شفاهی و معنای واژه‌ی پیر (کهنه، قدیمی، باسابقه) می‌گویم که البته برخی محلات مانند پاسرو، شاهزاده قاسم و میرکریم شهرستان گرگان پیرتکیه ندارند.

انصار درباره پیرتکیه، گفت: به این نوع تکیه، همه می‌توانند بروند. گاهی در تکیه‌های دیگر، کودکان را بدون بزرگ‌ترها راه نمی‌دهند، اما آنجا این‌گونه نیست، ازاین‌رو، پرجمعیت‌ترین تکیه‌ی هر محله‌ای است.

محمد انصار در ادامه به 3 پیر تکیه‌ مهم گرگان اشاره کرد و افزود: پیر تکیه‌ محله میخچه گران که کتیبه‌ای دارد و در آنجا نصب‌شده است و متن آن قصیده‌ای 9 بیتی است که برای ساختش، سروده‌اند. ماده‌ مستخرج از آخرین مصراع این شعر (میخچه گران کربلا آمده) سال 1232 هجری (اواسط دوره‌ی فتحعلی شاه قاجار) می‌شود.

وی افزود: پیر تکیه محله‌ سبزه مشهد که نشانه‌ ویژه‌ای دارد که هنوز مانند آن را در جای دیگری نیافتیم. چند سال پیش، هنگام مرمت و احیاء آنجا، سنگ مزاری را از زیر سکویش بیرون آوردند که درباره‌ آن‌کسی چیزی ننوشته و نشنیده است.

انصار ادامه داد: آن سنگ مزار سیاه‌رنگ، ارتفاعش حدوداً یک متر و 20 سانتی‌متر و سنگین و محکم است و بلند کردن آن آسان نیست. با پیشینه‌ بالایی که داشته و سال‌ها در زیرخاک پنهان‌شده بود، چندان آسیبی ندیده است.

وی با اشاره به اینکه این سنگ مزار از نوع ایستاده است، افزود: یک‌روی آن، مشخصات متوفی و اشعاری آمده که چندان خوانا نیست. اگر تاریخ وفاتش خوانده شود، می‌توانیم به نتایجی برسیم. همچنین بر روی دیگر، دعای ناد علیاً و نام معصومین نوشته‌شده است.

پژوهشگر گرگانی سپس عنوان کرد: جنس و ارتفاع آن می‌رساند که او از اشخاص مهم بوده است، زیرا سنگ مزار افراد عادی، بزرگ و باشکوه نیست. همچنین نکته‌ مهم اینجا است که بیشتر مردگان در کنار امامزادگان (عبدالله و نور و...) یا مساجد (سر پیر، جامع و...) و یا بیرون از شهر به خاک سپرده می‌شدند، اما او در کنار پیر تکیه و درخت چنار سبزه مشهد، آرمیده است.

وی ادامه داد: البته شاید گورستان امامزاده مراد بخش (واقع در غرب پیر تکیه) تا اینجا ادامه داشته و این مزار در درون آن بوده است. سال‌هاست که این گورستان، از بین رفته و تنها ده سنگ مزار کنار ضریح، بجای مانده است. اکنون متولی این پیر تکیه، سید محمدعلی مدنی است.



محمد انصار پیر تکیه‌ محله سرچشمه را از دیگر تکایای مهم گرگان برشمرد و گفت: این تکیه 2 طبقه بوده و موقوفات خوبی دارد. مثلاً در سال 1247 هجری، 4 دانگ و نیم یک باب دکان از سوی حسینعلی عطار و در سال 1271 هجری چند خانه در محله‌ی سبزه مشهد از سوی مردی به نام حاج محمدباقر، برای آنجا وقف شد. البته این خانه‌ها، قبلاً باغ بوده و سپس به خانه تبدیل شدند.

وی افزود: آشپزخانه‌ مجزایی دارد که در سال 1307 هجری از سوی محمدمهدی تاجر، فرزند محمدولی از اجداد خانواده‌های علاءالدین وقف آنجا شد و در سال‌های اخیر هم یک‌خانه از سوی خانم میر صادقی وقف آنجا شد و اکنون متولی این پیر تکیه، محمدهادی علاءالدین است.

این نویسنده و پژوهشگر گرگانی سپس با اشاره به اینکه در دوره‌ معاصر، تکیه‌های جدیدی ساخته شدند و نامش را جوانان گذاشتند، گفت: مثلاً حدوداً در سال 1340 در محله‌ سبزه مشهد و دربنو تکایایی با این نام، کار خود را آغاز کردند. محله‌ سرچشمه هم تکیه‌ای با این نام دارد که به آن، تکیه‌ بنی کمالی‌ها گفته می‌شود.

وی افزود: از چند دهه‌ پیش، سید حبیب بنی کمالی و سپس فرزندش (سید مجتبی) و خواهرزاده‌اش (حاج ولی حاج کریم) آنجا را مدیریت می‌کردند و بنا بر اطلاعیه‌ای که در آنجا نصب‌شده بود، هزینه‌های آنجا از موقوفات آقایان یوسف شاهرودی و سید احمد صدر فرزند میر محمدرضا پرداخت می‌شود که صدر از خاندان بنی کمالی است.

محمد انصار در ادامه معرفی تکایا دارالمؤمنین گرگان، گفت: نام «وصّافی» یا «گوشواره» نیز در تقسیم‌بندی تکایا به گوش می‌خورد و به تکیه‌ای که در طبقه‌ بالای گذر ورودی به محله‌ دیگر و یا متصل به پیر تکیه شده «گوشواره» یا «وصّافی» می‌گویند که این نام از قدیم تاکنون، در میان مردم به یادگار مانده است.

پژوهشگر گرگانی سپس، عنوان کرد: همچنین آن‌هایی که در کنار سقاخانه و یا در جای آن ساخته شدند، تکیه‌ سقاخانه نام دارند که نمونه‌ای از آن را در محله‌های میخچه گران، نعلبندان، پاسرو، سرپیر، دربنو و ... داریم که از معروف‌ترین آن‌ها در شهر استرآباد (گرگان)، سقاخانه‌ امام‌قلی‌خانی بود که امروزه جز یک کتیبه، به ابعاد حدوداً یک متر در 70 سانتی‌متر، چیز دیگری از آن به‌جای نمانده است که «رابینو» سیاح با اصالت فرانسوی، متن آن را یادداشت کرده است.

وی درباره متن رابینو گفت: در آنجا آمده که حاکم شهر استرآباد برای پادشاه، سقاخانه‌ای نو در استرآباد ساخت که برابر با اول ماه محرم بود. این مکان به تکیه تبدیل‌شده است و امروزه آن را بانام تکیه‌ زینعلی و زمانی هم می‌شناسند.




انصار همچنین اظهار کرد: همچنین عباس خان از حاکمان استرآباد در دوره‌ی قاجارها بود و این نام را در چند محله می‌بینیم که یکی از گزارشگران قدیمی می‌نویسد: «تکیه‌ی محله سر پیر معروف به عباسخانی است» که در برخی از اسناد، جای تکیه‌ی عباسخانی را محله‌ سبزه مشهد یا میدان گفته‌اند.

وی سپس با اشاره به اینکه عزاداران حسینی در این ایام در گرگان، نام برخی از گروه‌های صنفی را در میان محلات و تکایای می‌بینند، گفت: در گرگان برخی اصناف تکیه‌دارند. بنیان‌گذار تکیه‌ رانندگان، در محلات دربنو، نعلبندان و میخچه گران، رمضان کلانتری بود و تکیه‌ درودگران حدوداً در سال 1340 در بالای پیر تکیه‌ محله‌ی سبزه مشهد به کوشش خانواده‌های شامبیاتی و پارسا راه‌اندازی شد.

انصار ادامه داد: در گرگان زمین تکیه‌هایی هم به کوشش مردم نیکوکار ساخته شدند و دورتادور میدان یا مرکزهای محلات قدیمی را فراگرفتند و روزبه‌روز بیشتر شدند. علت گسترش تکیه سازی در گرگان، این بوده که آن از افتخارات شمرده می‌شد و جایی برای گردهمایی‌های خانوادگی و دوستانه است و مردم از جاهای دیگر می‌آمدند و در آنجا شب‌نشینی داشتند.

وی افزود: حتی خانواده‌های غیر گرگانی هم همچون آل هاشم (پاسرو)، عرب احمدی (شاهزاده قاسم)، احسانی (دوشنبه‌ای) و مواردی دیگر تکیه‌دار شدند.

انصار سپس با اشاره به اینکه در گرگان محله‌هایی همچون شیرکش، باغشاه و چهارشنبه‌ای که میدانگاهی ندارند، تکیه‌ای هم ندارند، گفت: گاهی برای محدودیت فضا، وادار شدند تا تکیه‌هایی درجاهای خاصی بسازند. مثلاً خانواده‌ طاهری و نهفته استرآباد به ترتیب تکیه‌ای در محله‌ میدان متصل به مسجد حاج‌آقا کوچک و در محله‌ سبزه مشهد متصل به قدیمی‌ترین درخت چنار باقیمانده‌ شهر استرآباد ساختند.

وی ادامه داد: همچنین برخی از جاها مانند خانه‌ عابدی در محله‌ سبزه مشهد و مسجدالاقصی در محله‌ سرچشمه، به تکیه تبدیل شدند؛ یعنی بنای نخست آن‌ها برای چیز دیگری بوده است.

انصار در توضیح این اقدام‌ها گفت: گاهی بانیان آن‌ها، یک یا چند خانواده بوده‌اند و در همان محله‌ تکیه‌های‌ خودشان زندگی می‌کردند؛ مانند تکیه‌ متصل به سقاخانه‌ محله‌ی سبزه مشهد که متولیان آن، خانواده‌های خراسانی، پور علی و صادقی هستند و یا تکیه‌ باقری‌ها در محله‌ نعل‌بندان نیز این‌گونه است.

وی افزود: خانواده‌ پور اکبر نیز در چندین محله تکیه‌دارند و آن‌ها اهل محله پاسرو بودند و همان‌جا تکیه‌ای داشتند و پس از زلزله‌ سال 1323، در محلات سر پیر و شاهزاده قاسم، تکیه‌دار می‌شوند.

محمد انصار با اشاره به اینکه از آفات خانوادگی شدن تکیه‌ها، این است که دیگران از حضور در آن‌ها، شرم دارند، گفت: متأسفانه برخی دربشان را به روی دیگران می‌بندند و تنها از بستگان و دوستان خودشان، پذیرایی می‌کنند.

وی سپس، گفت: در پایان جا دارد اشاره‌کنم که تنها محله‌ای که تکیه‌های خانوادگی و یا بانام‌های مشترک گفته‌شده ندارد، دباغان است.



به گزارش ایبنا، بافت قدیم گرگان حدود یازده تکیه شامل پاسرو، نعلبندان، میدان عباسعلی، تکیه شاهزاده قاسم (علیه‎السلام)، درب نو، سبزه مشهد، دوشنبه‎ای، میخچه گران، سرپیر، دباغان و میرکریم دارد که بخش عمده فعالیت‌های آن‌ها منحصر به ماه محرم است.