خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، سید محمود نجاتی حسینی(خراسانی) پژوهشگر مطالعات علم و دین و مدیر گروه دین انجمن انسان شناسی ایران، نوشتاری با عنوان «پروبلماتیک جریان تفسیر اجتماعی قرآن  و منطق ایده‌آل آن» را به صورت اختصاصی در اختیار ایبنا قرار داده است، که در ادامه می‌خوانید:

درآمد بحث

«تفسیر» به عنوان یک فعالیت دانش‌پژوهانه، به هنگامی که با متن مقدس «قرآن» مواجهه داده می‌شود، به شرح و تبیین و تاویل و معناکاوی و توضیح آیات قرآنی اختصاص می‌یابد. چنین مواجهه دانش‌پژوهانه، دین‌پژوهانه و قرآن‌پژوهانه‌ای ذیل عنوان «دانش تفسیرقرآن» تثبیت شده است. از آغازین زمان ظهور «قرآن» در تمدن اسلامی(سده1 ه/ 7 م) تا دوران معاصر و به موازات پیدایی ادبیات حجیم و متنوع «تفاسیر قرآنی» ما با نوعی «جریانات تفسیری» مواجهیم که از تکثر نگرش و جهت‌گیری شناختی – عقیدتی به «تفسیر قرآن» حکایت می‌کند.

فارغ از تیپولوژی متنوع این جریانات تفسیری(از جمله: نقلی، ادبی،عرفانی، فقهی، کلامی، فلسفی و علمی) آن‌چه برای قرآن‌پژوهی مدرن و ایضا بحث حاضر محل تامل است، تمایز ماهوی جریانات تفسیری «سنتی و مدرن» است؛ به‌ویژه شناخت ماهیت تئوریک و متدلوژیک آن چه ذیل عنوان «تفسیر اجتماعی قرآن» می‌تواند نامیده شود. قصد نوشتار مختصر حاضر نیز وارسی متون مرتبط با تفسیر اجتماعی قرآن و نیز بازخوانی ادبیات موصوف با روش ـ نظریه «هرمنئوتیک دینی» و «تحلیل متن» است. بنابراین تلاش شده  تا از حیث شناخت‌شناسی و منطق پژوهش علمی، «پروبلماتیک(منظومه مساله، پرسش، ایده، روش و نظریه)» مندرج در ادبیات مرتبط موجود کشف شود و ضمنا طرحی نیز از یک «پروبلماتیک ایدئال تفسیر اجتماعی قرآن» معرفی شود.
 
1. پرسش از امر اجتماعی در تفسیر قرآن
 
 بن‌مایه «تفسیر اجتماعی قرآن» منطقا باید کشف نگاه قرآن به «امراجتماعی» باشد و دست‌مایه آن نیز باید بهره بردن از هرمونوتیک دینی و قرآن‌پژوهی مدرن برای کشف این نگاه اجتماعی در قرآن باشد. هم چنین «تفسیر اجتماعی قرآن» ممکن است به سمت شرح، بیان و ایضاح نص آیات قران کریم برمبنای «موضوعات اجتماعی» و «مسایل اجتماعی» واقع در جهان اسلام و زیست اجتماعی مسلمین نیز جهت‌گیری شده باشد. این نیز محتمل است که «تفسیر اجتماعی قرآن» برخوردار از یک جهت‌گیری جامعه‌شناختی فراگیر به روز شده و مدرن برای استخراج و استنباط الگوها و مکانیزم‌های مرتبط با طرح یک «جامعه اسلامی ایده‌آل» (امت) هم باشد[1].

 لذا مساله وپرسش این نوشتار فشرده این است که:«چیست آن چه می‌نامندش،تفسیر اجتماعی قرآن؟» و این که«تفسیر اجتماعی قرآن چگونه تفسیری باید باشد تا بتوان آن را اجتماعی محسوب نمود؟» برای پاسخ دادن به این مساله - پرسش باید از«متدلوژی قرآن پژوهی مدرن»، که بن‌مایه آن «هرمنئوتیک دینی» و «تحلیل متن» است، بهره ببریم.[2]

منبع داده‌های این مقاله ادبیات قرآن‌پژوهی مدرن(مشتمل بر: قرآن‌پژوهی مدرن دانش‌پژوهان غربی و دانش‌پژوهان مسلمان) است. این ادبیات بر مبنای منطق پژوهش علمی مدرن به صورت «نمونه معرف» (انتخاب متون شاخص درتفسیر اجتماعی قرآن)گزینش شده‌اند. با اتکا به تکنیک پژوهشی«فرا تحلیل»، تحلیل مجدد و جدیدی از متونی که «درباره تفسیر اجتماعی قرآن» هستند ارایه شده است[3].

روی هم تکنیک روش‌شناختی این پژوهش خرد ترکیبی است از: تکنیک‌های «تحلیل اولیه»(یافته‌های جدید حاصل از شهود خلاق مولف)؛ «تحلیل ثانویه»(تحلیل‌های مولف روی داده‌های موجود)؛و «فرا تحلیل»(بازتحلیل تحلیل های موجود).  
 
2. پروبلماتیک تفسیرهای اجتماعی از قرآن
 
با استفاده از تکنیک «مرور نظام یافتهsystematic review » می‌توان به شاکله اصلی مجموعه متونی  که مرتبط با تفسیر اجتماعی قرآن‌اند، پی برد. برای فهم سیستماتیک و متدیک «جریان تفسیر اجتماعی قرآن» ما این‌ها را بر حسب 9 مولفه کلیدی مرتب کرده‌ایم:
 
اول: هدف تفسیراجتماعی: ارتباط دادن قرآن با زندگی اجتماعی؛ توجه به پیام‌های اجتماعی قرآن و قرار دادن آموزه‌های اجتماعی فرهنگی قرآنی در متن زندگی اجتماع.

دوم: مبانی تفسیراجتماعی: تلاش مفسران قرآن برای حل مسائل اجتماعی در پرتوی تفسیر قرآن، اتخاذ یک نگرش اجتماعی به آیات قرآنی برای حل مشکلات جامعه، فهم نگاه جامعه به قرآن، اتکا به عقل‌گرایی و علم‌گرایی در تفسیر، تاکید مفسر برجنبه هدایت‌گرایی قرآن و ساده‌نویسی در تفسیر قرآن.

سوم: ایده تفسیراجتماعی: امکان تفسیر علمی قرآن، امکان استخراج قوانین جامعه‌شناختی اعم از تاریخی و اجتماعی از قرآن، امکان ترسیم قواعد نظام اجتماعی مطلوب از نگاه قرآن، امکان شناسایی و استنباط مفاهیم و موضوعات و مسایل اجتماعی از قرآن.

چهارم: رویه تفسیراجتماعی: نگاه اجتماعی به قرآن، توجه به عقل‌گرایی در تفسیر، توجه به نیازهای عصری، تلفیق روش‌های سنتی و عقلی در تفسیر، توجه به فرد و جامعه، توجه به موضوعات اجتماعی و مسایل اجتماعی، توجه به تحولات اجتماعی و ارائه راه حل‌های تربیتی.

پنجم: رویکرد لازم برای مفسراجتماعی: تکیه بر روش تفسیر اجتهادی، اتخاذ رویکرد تجویزی برای رسیدن به یک تفسیر مطلوب از قرآن، توجه به ابعاد اجتماعی قرآن همراه با یک نگاه عقلی و ورود ضابطه‌مند به تفسیر اجتماعی از قرآن.

ششم: پیش‌نیازهای ضروری برای مفسراجتماعی: آشنا به دغدغه‌های اجتماعی، آگاه به مسایل اجتماعی و تحولات جامعه، آگاه از دانش اجتماعی روز و جریانات فکری فرهنگی دانش اجتماعی معاصر، مهارت و توانایی فکری در تطبیق نص قرآن با زمانه اجتماعی و زمینه تاریخی.

هفتم: کاربرد و نتایج تفسیراجتماعی: تبیین رابطه قرآن کریم با سرنوشت فرد وانسان، مبارزه با خرافات به نام دین، آشتی جامعه اسلامی با قرآن، آوردن قرآن در صحنه زندگی، برجسته نمودن جنبه‌های هدایتی  و اخلاقی قرآن، پیراستن چهره اسلام از نقایص و اتهامات و اسرائیلیات، توجه به جنبه‌های اجتماعی در فلسفه احکم عبادی و فقهی، تطبیق آیات قرآنی بر نیازهای روز، مبارزه با نظام‌های اجتماعی غیر اسلامی، معرفی الگوی نظام اجتماعی اسلام،  معرفی قرآن به عنوان یک  کتاب زندگی.
 
هشتم: روش‌های تفسیراجتماعی: شناخت علمی مسایل  و مفاهیم اجتماعی، بررسی این مفاهیم ومسایل اجتماعی در قرآن، توجه به اصول توسعه دلالی قرآن، جستجوی شواهد روایی مرتبط، عقلانیت اجتهادی در تحلیل‌های اجتماعی از آیات قرآنی.

نهم: پیشاهنگان تفسیر جتماعی: سید جمال‌الدین اسدآبادی، محمدعبده، رشیدرضا، سید قطب، آیت ا... طالقانی، ابوالعلاء مودودی، ابوالکلام آزاد و علامه طباطبایی.
 
3. بایسته‌های تعریف «امر اجتماعی» و  انکشاف «ماهیت امر اجتماعی» در قرآن

هرگونه جریان تفسیر قرآنی باید ابتدا موضوع اصلی‌اش،که اساس یک جریان دو سویه و دیالکتیکی به صورت «نگاه به سمت قرآن/ نگاه از سمت قرآن» است، را تعریف کند. جریان تفسیر اجتماعی نیز به همین منوال باید این روال روش‌شناختی(اپیستمولوژیک)را طی کند.

برای این منظور و با ابتنا به دانش علم اجتماعی مدرن-که موضوع اصلی آن «امر اجتماعیthe social» است، کافیست تا با یک طرز نگاه موسع و همه شمول، جریان تفسیر اجتماعی قرآن، خاستگاه خود را «امرجامعه ای the societal» تثبیت کند.

این که در جریان تفسیر اجتماعی قرآن و در حالی که در سویه جریان  «نگاه اجتماعی به سمت قرآن»  ما  «امراجتماعی» را با مولفه‌های کلیدی مانند:«زندگی جمعی، نظم اجتماعی، وجدان جمعی، هم‌بستگی اجتماعی، انسجام اجتماعی، هویت جمعی، انسان اجتماعی» تعریف می‌کنیم اما در سویه دیگر این جریان یعنی«نگاه قرآن به سمت امر اجتماعی» قاعدتا باید منطق و مکانیزم دیگری دست‌اندرکارباشد. بنابراین مهم‌ترین وظیفه روش‌شناختی یک «مفسر اجتماعی» این است که بتواند و بخواهد تا چنین منطق و مکانیزمی را در«قرآن» کشف کند.

4.منطق ایده‌آل برای «جریان تفسیر اجتماعی قرآن»

طی شدن فرایند سیستمی «مساله‌یابی»، «مساله‌شناسی» و «مساله‌کاوی» از جنس اجتماعی در قرآن  و از قرآن، پیش‌نیاز منطق ایده ال تفسیر اجتماعی قرآن است. به هنگام شناخت مساله برای «مفسر اجتماعی قرآن»، لازم این است  که مفسر مزبور بتواند با شناخت سیاهه و فهرست مسائل اجتماعی جهان و جامعه جهانی معاصر(به صورت  عام)، جهان اسلام (به صورت خاص) و ایران (به صورت اخص آن) نسبت به شناسایی آن دسته از «مسائل اجتماعی» اقدام کند که امکان ارجاع آن‌ها «به قرآن» برای فهم و کشف «نگاه قرآن» به این مسائل میسر باشد.

با توجه به این توضیحات و در نهایت امر در این مرحله از جریان پویای تفسیر اجتماعی قرآن، مفسر اجتماعی قرآن با دو نوع مساله‌یابی، مساله‌شناسی و مساله‌کاوی مواجه است:

الف):کشف مساله‌های اجتماعی – جامعه‌ای مهم «در قرآن» و «از نگاه قرآن» یعنی مسایلی که ممکن است  حتی از منظر دانش اجتماعی مدرن موجود نیز به عنوان مساله شناخته نشده باشد.

ب): شناسایی مسائل اجتماعی معاصر و ارجاع آن‌ها «به قرآن» برای فهم و کشف «نگاه قرآن» به این مسائل؛ که ممکن است تعبیر و برداشت قرآنی از آن‌ها حتی با تفاسیر دانش اجتماعی موجود از آن‌ها نیز متفاوت باشد.

نتیجه بحث: تحلیل داده‌ها،آنالیز و سنتز یافته‌ها

در آخرین مرحله از فرایندپژوهش، مفسر اجتماعی قرآن با تحلیل داده‌ها و آنالیز و سنتز یافته‌ها مواجه است. در این فاز مهم‌ترین قواعد روشی که باید رعایت شوند عبارتند از:

الف) تصمیم‌گیری نسبت به «تبیین explanation» داده‌ها برمبنای مکانیزم علت و معلولی و یا «تفسیر interpretation  » برمبنای قاعده دلیل و مدلولی.

ب)هم‌چنین مفسر اجتماعی  قرآن باید پروتکلی برای چگونگی استفاده  هم زمان از «تحلیل اولیهprimary analysis  » یعنی تحلیل جدیدی که خود محقق ومفسر روی داده‌های جدید انجام می‌دهد و «تحلیل ثانوی secondary analysis » یعنی تحلیل جدیدی که محقق و مفسر روی داده‌های حاصل از پژوهش دیگران  انجام می‌دهد و «فرا تحلیلmeta- analysis » یعنی جمع‌بندی همه تحلیل‌هایی که دیگران در ارتباط با مساله مورد نظر ارائه داده‌اند؛ داشته باشد.

ج) مفسر اجتماعی قرآن در مرحله تحلیل اولیه داده‌ها(اعم از تبیین  یا تفسیر) با مساله مهم «داوری ارزشی  value judgment  » یعنی قضاوت در باره داده‌ها بر مبنای الگوی ارزشی انتخاب شده محقق و مفسر  مواجه است که نقش تعیین‌کننده‌ای درتفسیر نتایج و تعمیم آن دارد .

منابع: