به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، کودتای 28 مرداد یکی از نقاط عطف تاریخ ایران است که مانند سایر حوادث مهم تاریخی دارای تبعات گسترده‌ای بر فرهنگ، باورها و نیز ادبیات داستانی و شعر داشته است، به گونه‌ای که می‌توان هنوز تاثیر آن را بر آثار نویسندگان و شاعران کشورمان مشاهده کرد.
فرارسیدن سالروز کودتای 28 مرداد بهانه‌ای شد تا دقایقی در گفت‌وگو با محمد حنیف، نویسنده، منتقد و پژوهشگر ادبی به بررسی تاثیر کودتای 28 مرداد بر ادبیات داستانی کشورمان بپردازیم.
با توجه به اینکه هر دوره تاریخی یا حادثه عظیم سیاسی بر وجوه مختلف فرهنگی، سیاسی و اجتماعی تاثیرگذار است، درباره میزان تاثیر کودتای 28 مرداد 32 بر ادبیات و فرهنگ کشورمان توضیح دهید.
کودتای 28 مرداد به عنوان یکی از نقاط عطف تاریخ ایران است. تاثیر این حادثه بر وجوه مختلف ادبیات داستانی همچون ساختار، محتوا و مضمون، سبک، موضوع، درونمایه و یا حتی برگزیدن کانون روایتی خاص و میزان نشر و پرهیز یا گرایش به نوشتن با شیوه یا سبکی خاص قابل مطالعه است. از سوی دیگر با توجه به پیوستگی دورههای تاریخی و تاثیر آنها بر رویدادهای قبل و بعد از خود است باید نگاهی نیز به دورههای تاریخی قبل و بعد از کودتای 28 مرداد سال 1332 داشته باشیم. البته دورههای تاریخی و به تبع آن دورههای ادبی، کاملا متمایز از دورهای قبل و بعد خود به حساب نمی‌آیند؛ چرا که آغاز دورههای ادبی را نه می‌توان به‌درستی مشخص کرد و نه می‌توان پایانی برای آنها به‌صورت مشخص معین ساخت، زیرا دورههای ادبی مثل طيفی هستند که بخشی از ویژگی‌های آغازین آنها با دوره قبل مشترک است و در انتها نیز با دوره بعد نقاط اشتراک دارند.
شما در کتاب «داستان سیاسی، داستان انقلاب» تقسیم‌بندی درباره دورههای سیاسی پیش از انقلاب و در دوران پهلوی دارید. کودتای 28 مرداد در کدام یک از این دوره‌ها جای دارد؟
دوره سیاسی نخست از 1285 تا 1300 شمسی یعنی دوران هرج‌ومرج و تمرین دموکراسی نیم‌ّبند را دربردارد، توضیح می‌دهد: دوره دوم از 1301 تا 1320 عصر استبداد و نوگرايی، دوره سوم از 1321 تا 1332 دوران گريز از استبداد، آزادی و حرکت به سوی دموکراسی، دوره چهارم از 1333 تا 1338 عصر خفقان، دوره پنجم از 1339 ﻫ.ش تا 1342 دوران دموکراسی نيم‌بند، دوره ششم از 1343 تا 1355 عصر خفقان و توسعه اجتماعی و اقتصادی و دوره هفتم از 1356 تا 1357 نیز دوران فضای باز سياسی و انقلاب بوده است. دومین دوره از تاریخ سیاسی سلسله پهلوی، با تبعید رضا شاه و روی کار آمدن محمدرضا شاه آغاز شد و تا کودتای 28 مرداد سال 1332 ادامه پیدا کرد. جامعه ایران طی این سال‌ها فضای باز سیاسی را تجربه کرد که یکی از تجلیات این فضای باز، تشکیل شش حزب در ایران به نام‌های توده، همرهان، ایران، عدالت، اتحاد ملی و وطن بود. از میان آنها حزب توده علاوه بر فعالیت‌های سیاسی درحوزه‌های ادبی نیز مشارکت می‌کرد و بررسی مطالبی که در نخستين کنگره نويسندگان ايران در سال 1325 ارایه شد، نشان‌دهنده سياست‌زدگی و تمایلات بلشویکی در اغلب آثار نويسندگان و شاعران شرکت‌کننده در اين کنگره است. این کنگره از چهارم تا دوازدهم تيرماه 1325 در تهران برگزار شد و مبتکر آن، هيات مديره انجمن روابط فرهنگی ايران و اتحاد جماهير شوروی سوسياليستی بود و 78 نفر از شاعران و نويسندگان آن عصر، به کنگره دعوت شدند که برخی آثار شاعران و نويسندگان، حاوی مفاهيم کاملا سياسی و گاه همراه با تجليل از انقلاب اکتبر شوروی بود.
آیا تحولات سیاسی دوران کودتای 28 مرداد توانست به تولد یک ژانر ادبی خاص منجر شود؟
کودتای 28 مرداد نقطه آغاز سومین دوره تاریخ ایران در دوره پهلوی بود. در 16 آذر همین سال سه دانشجو در مخالفت با شاه و سفر مقامات امریکایی ـ که همکاری آنها در پیروزی کودتا مسجل شده بودـ در دانشگاه تهران کشته شدند، دکتر مصدق دستگیر و به سه سال زندان انفرادی محکوم شد و آن‌گاه تا پایان عمر خود را در روستای احمد آباد در حالت تبعید گذراند. شورش قشقایی‌ها پس از سه ماه مقاومت سرکوب شد، چند تن از سیاست‌مداران و چهره‌های فرهنگی کشته یا زندانی شدند. ساواک تاسیس شد که همین سازمان، بعدها با رفتار وحشیانه خود زمینه خلق صحنه‌های داستانی بسیاری را فراهم آورد. این دوره در ادبیات داستانی تأثیر بسیاری به جای نهاد، زیرا از طرفی داستان‌های بسیاری تحت‌تأثیر حوادث این سال‌ها نوشته شد و از سوی دیگر، طرفداران اندیشه‌های مارکسیستی با سرکوب حزب توده و از بین رفتن فضا برای فعالیت، مضامین و ساختارهای متفاوتی را در داستان‌نویسی پی گرفتند. برخی با خلق آثاری در حوزه ادبیات رئالیسم سوسیالیستی به آرمان‌هایشان وفادار ماندند، اما بعضی نیز به وادی داستان‌های عامه‌‌پسند پناه بردند. مهمترین تجلی تاثیر این دوره بر ادبیات پس از آن، رواج ادبیات رمزی همچون داستان «سرگذشت کندوها» از جلال آل احمد بود. رمزی‌نویسی مربوط به دوره سیاسی کودتای 28 مرداد است، وگرنه هنوز هم نوشتن داستان‌های غیررمزی با موضوع و یا با اشاره به این حادثه (همچون رمان من منچستر یونایتد را دوست دارم نوشته مهدی یزدانی‌خرم) رواج دارد.
تاثیر کودتا بر جریان رمان سیاسی کشورمان را چگونه می‌دانید؟
پس از کودتا با وجود عدم خلق رمان سیاسی این حادثه تاثیر خود را در نوشته‌های بعدی و به‌ویژه رمان‌های سیاسی به جای گذاشت. میرعابدینی در کتاب صد سال داستان‌نویسی ایران، با بیان اینکه کودتای 28 مرداد 1332 هزينه مهلکی بر پيکره داستان‌نويسی نوين ايران وارد آورد و نویسندگان این دوره را به دامن ترس از طرح مسایل انتقادی و گريز از مسایل سياسی انداخت، دوره مذکور را دوره شکست نامیده است. همچنین مقایسه آثار داستان‌نویسان سیاسی از جمله محمود دژکام، ﻫ.حکيم‌الهی، محمدعلی افراشته و رسول پرويزی در سال‌های قبل از کودتا و بعد از آن بیان‌گر آن است که به تعبیر تسلیمی، «نويسندگان از جامعه‌گرایی به جامعه‌گريزی می‌رسند و پوچ‌گرايی انتقاد از خود و ضرورت کناره‌گيری در آثار داستانی هويدا می‌شود.»
در آثار کدام یک از نویسندگان شاخص معاصر تاثیر کودتای 28 مرداد را دیده‌اید؟
در دورههای بعدی و به‌ویژه بعد از گسترش شهرنشینی، سوادآموزی و ارتقای سطح اقتصادی جامعه و رشد طبقه متوسط در دهه‌های 40 و 50، آثار بزرگی با اشاره یا با تاثیر از این حادثه خلق شد. رمان سووشون سیمین دانشور هرچند درباره کودتای 28 مرداد نیست، اما نویسنده با قراردادن روز قتل یوسف در 29 مرداد، به کودتا اشاره دارد. علاوه بر سیمین‌دانشور، برخی از نویسندگان دیگر نیز به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم به این موضوع و تبعات آن همچون مردم‌گریزی و پوچ‌گرایی و پرهیز از سیاست در آثارشان پرداخته‌اند که از جمله آنها می‌توان به محمود اعتمادزاده(به‌آذین)، ابراهیم گلستان، جلال آل احمد، بهرام صادقی، غلامحسین ساعدی، احمد محمود، جمال میرصادقی، ناصر شاهین‌پر، اصغر الهی، رضا دانشور، احمد آقایی و هرمز شهدادی اشاره کرد. هرچند کودتای 28 مرداد باعث حذف حزب توده از فضای سیاست رسمی کشور شد، اما تفکر چپ و نوشتن به شیوه رئالیسم سوسیالیستی درمیان کتاب‌خوان‌ها و برخی نویسندگان مطرح رواج گرفت.
در سال‌های بعد از انقلاب نوشتن از کودتای 28 مرداد چگونه بوده است؟
هنوز هم این حادثه، از مهمترین موضوعات داستانی در ادبیات داستانی سیاسی شمرده می‌شود. البته در کنار این موضوع، بررسی حرکت‌های چپ (چه جانبدارانه یا نقادانه)، تنهایی نیروهای مبارز، غربت مهاجران، دستگیری، زندان و شکنجه و سال‌های مبارزه مسلحانه علیه نیروهای پهلوی از موضوعات متداول ادبیات داستانی سیاسی بوده است. درسال‌های بعد از انقلاب اسلامی نیز، نویسندگان بسیاری به صورت صریح یا به اشاره از کودتای 28 مرداد برای خلق اثرشان سود جسته‌اند؛ که از جمله آنها می‌توان به احمد محمود، محمود دولت‌آبادی، رضا براهنی، جمال میرصادقی، علی اشرف درویشیان، امیرحسین چهل‌تن، علی‌اصغرشیرزادی، سیمین‌دانشور، محمد کاظم مزینانی، ابوتراب خسروی، منیرو روانی‌پور، عباس معروفی و احمد بیگدلی اشاره کرد. آه با شین نوشته محمد کاظم مزینانی، سپیده‌دم ایرانی امیرحسین چهل‌تن، طبل آتش علی‌اصغر شیرزادی، رازهای سرزمین من از رضا براهنی، سال‌های ابری علی‌اشرف درویشیان و ملکان عذاب، نوشته ابوتراب خسروی از جمله داستان‌هایی با موضوع مستقیم کودتای 28 مرداد شمرده می‌شوند.
جمعه ۲۸ مرداد ۱۴۰۱ - ۱۶:۳۰
حنیف در گفت‌وگو با ایبنا:
هنوز کودتای 28 مرداد از مهمترین موضوعات ادبیات داستانی سیاسی است/ کودتا و رواج جامعه‌گريزی و پوچ‌گرايی در فضای داستان‌نویسی ایران
محمد حنیف، نویسنده و پژوهشگر ادبی تاکید دارد که هنوز هم کودتای 28 مرداد 1332 از مهمترین موضوعات در ادبیات داستانی سیاسی شمرده می‌شود و درسال‌های بعد از انقلاب اسلامی نیز، نویسندگان بسیاری به صورت صریح یا به اشاره از کودتای 28مرداد برای خلق اثرشان سود جسته‌اند.
نظر شما