روان‌شناسی رشد به ما می‌گوید که هر انسانی در مسیر زندگی سه گونه از تغییرات را تجربه می‌کند. رشد جسمی، رشد شناختی و رشد عاطفی‌ـ‌اجتماعی.
اما مراکز تهیه و تولید کتاب کودک با ساده‌انگاری تام و تمام رشد را بسیار خلاصه در نظر می‌گیرند.
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به عنوان مهم‌ترین مرکز سیاست‌گذاری فرهنگی بچه‌ها را به ۵ گروه تقسیم می‌کند. آمادگی و سال اول دبستان، سال‌های دوم و سوم دبستان، سال‌های چهارم، پنجم و ششم دبستان، هفتم و هشتم و نهم راهنمایی و دهم و یازدهم و دوازدهم دبیرستان.
سایت آمازون نیز به عنوان مهم‌ترین فروشنده کتاب در دنیای امروز بچه‌ها را به ۴ گروه تقسیم می‌کند. ۰ تا ۲ سال، ۳ تا ۵ سال، ۶ تا ۸ سال، ۹ تا ۱۲ سال.
این ساده‌انگاری برای خدمت به فروش قابل فهم است اگر چه به گمانم بسیار محافظانه‌کارانه است اما آن ساده‌انگاری تنها به سهل‌انگاری بر می‌گردد. شاید داشتن اطلاعات زیر برای‌تان جذاب و مفید باشد و البته شاید روزی برسد که ناشران کودک و نوجوان برای آثارشان برچسب‌های مناسب‌تری پیدا کنند تا پدر و مادر و بزرگ‌ترهایی که می‌خواهند برای بچه‌ها کتاب بخرند، انتخاب‌های بهتر و دقیق‌تر و آگاهانه‌تری داشته باشند.
مهم‌ترین تقسیم‌بندی‌های رشد به قرار زیر هستند:
اول: تقسیم‌بندی ۴ مرحله‌ای پیاژه که می‌گوید بچه‌ها در دوره صفر تا دو سال از نظر شناختی در دوره حسی و حرکتی هستند(منبع شناخت آنها حس‌های درونی و حرکات ساده دست و پا و ... است).
از دو تا هفت سال از نظر شناختی در دوره پیش‌عملیاتی هستند(حرف زدن را یاد می‌گیرند و مهارت‌هایی می‌آموزند اما هنوز مغز آنها قابلیت دستکاری اطلاعات را ندارد).
از هفت تا یازده سال دوره عملیاتی ابتدایی است(شکل‌های ساده‌ی تفکر منطقی را یاد می‌گیرند و ذهن آنها توانایی‌های اولیه تحلیلی پیدا می‌کند.)
از یازده تا شانزده سالگی دوره تفکر انتزاعی است(بچه‌ها می‌توانند موضوعات ذهنی را هم درک کنند.)
دوم: تقسیم‌بندی ۸ مرحله‌ای اریکسون که ۵ مرحله آن مربوط به کودکان و نوجوانان است.
| سن تقریبی | ویژگی | بحران روانی اجتماعی | رابطه | پرسش وجودی | فعالیت‌ها |
| دوران شیرخوارگی(زیر۱سال) | امید | اعتماد در مقابل بی اعتمادی | مادر | آیا می توانم به دنیا اعتماد کنم؟ | تغذیه، رها کردن |
| نوپایی(۱تا۲سال) | اراده | خودمختاری در مقابل شرم / شک | والدین | اشکالی نداره من باشم؟ | آموزش توالت، لباس پوشیدن |
| اوایل کودکی(۳تا۶سال) | هدف | ابتکار در مقابل احساس گناه | خانواده | آیا می‌توانم انجام دهم؟ حرکت و عمل برای من اشکالی ندارد؟ | کاوش، استفاده از ابزار یا ساختن هنر |
| میانه کودکی(۷تا۱۰سال) | صلاحیت | صنعت در مقابل حقارت | همسایه ها، مدرسه | آیا می توانم در دنیای آدم‌ها و اشیاء، آن را بسازم؟ | مدرسه، ورزش |
| بلوغ(۱۱تا۱۹سال) | وفاداری | هویت در مقابل سردرگمی | همسالان، الگو | من کی هستم؟ من کی میتونم باشم؟ | روابط اجتماعی |
| شروع بزرگسالی(۲۰ تا ۴۴سال) | عشق | صمیمیت در مقابل انزوا | دوستان، شرکا | آیا می توانم دوست داشته باشم؟ | روابط عاشقانه |
| میانه بزرگسالی(۴۵ تا ۶۴سال) | مراقبت | زایش در مقابل رکود | خانواده، همکار | آیا می توانم زندگی ام را به حساب بیاورم؟ | کار، پدر و مادر |
| اواخر بزرگسالی(۶۵سال به بعد) | خرد | یکپارچگی نفس در مقابل ناامیدی | نوع بشر، نوع من | اشکالی ندارد که من بودم؟ | تأمل در زندگی |
سوم: ۳سطح رشد اخلاقی کولبرگ.
سطح اول (پیش متعارف/ سوگیری اول اطاعت و مجازات: چه کنم که تنبیه نشوم؟ / سوگیری دوم منفعت شخصی: چه چیزی برای من سود دارد؟)
سطح دوم (متعارف/سوگیری سوم توافق و انطباق‌پذیری: جامعه به چه کسی می‌گوید خوب؟/ سوگیری چهارم اقتدار اجتماعی: حفظ نظم و قانون وظیفه است؟)
سطح سوم (پسا متعارف/ سوگیری قراردادهای اجتماعی: آیا باید به اصول اخلاقی خودم پای‌بند باشم یا قراردادهای اجتماعی؟/سوگیری اخلاق جهانی: آیا ممکن است در جای دیگری اصول اخلاقی دیگری را بپذیرم؟)
چهارم: ۸ مرحله رشد لووینگر
تکانشی: کودک جهان را حول محور خود و رشدش می‌بیند
محافظت از خود: کودک منتظر است تا قواعد دنیا و توصیه‌هایش جلوی آسیب دیدن او را بگیرد.
سازگاری: با شروع حضور در مدرسه کودک یاد می‌گیرد برای دستیابی به رفاه خودش را با جمع تطبیق دهد.
خودآگاهی: معمولا در سنین بالاتر از نوجوانی اتفاق می‌افتد و فرد به ارزش‌های فردی‌اش در اجتماع پی می‌برد.
وظیفه‌شناسی: تعبیر دیگر و ساده‌ترش ظهور وجدان است و احساس گناه.
چهار مرحله بعدی مربوط به دوران بزرگسالی است: فردیت، خودمختاری، پذیرش خود و سرنوشت و در آخر آمیختگی با جهان.
پنجم: رشد ۵ مرحله‌ای فروید
| مرحله | سن | محدوده اتفاق | عملکردها |
| دهانی | تولد تا ۱سال | دهان | شناخت از طریق دهان اتفاق می‌افتد. مانند رابطه کودک و مادر از طریق شیرخوردن. |
| مقعدی | ۱ تا ۳سال | روده و مثانه | کودک دفع خود را متوجه می‌شود و این مرحله بهترین مقطع برای آموزش توالت رفتن به کودک است. |
| فالیک | ۳تا۶ سال | دستگاه تناسلی | کودک متوجه تفاوت‌های بدن خود با جنس دیگر می‌شود. علاقه‌ی کودکان به کشف بدن‌های دیگر از سر کنجکاوی. |
| نهفتگی | ۶تا بلوغ | احساسات خفته | کودک در تمام مراحل قبلی مشغول کشف بدن خود بوده است اما در این مرحله با تکامل شناخت از خود به سمت رابطه با دیگران و اجتماع می‌رود. |
| تناسلی | بلوغ تا مرگ | علایق جنسی | میل به تشکیل زندگی مشترک |
ششم: ۵ سیستم بوم‌شناختی
رابطه کودک(جنسیت، سن و سلامت) و جامعه در ۵ سیستم خلاصه می‌شود.
میکروسیستم: مثل خانواده، مدرسه و یا نهادهای مذهبی که مستقیما بر کودک تاثیر می‌گذارند.
مزوسیستم: مثل رابطه معلمان و والدین(خانواده). تاثیری است که نوع ارتباط میکروسیستم‌ها بر رشد کودک می‌گذارد.
اگزوسیستم: مثل احتیاط‌های بزرگسالان در مورد رابطه کودک و جامعه که ارتباطی با تجربه مستقیم کودک ندارد. رابطه میکروسیستم با جهان‌هایی که ارتباطی با زندگی کودک ندارد اما بر زندگی او اثر می‌گذارد.
ماکروسیستم: فرهنگ فراگیر محیط رشد. مانند ویژگی‌های اقلیمی یا فرصت‌ها و محدودیت‌های اقتصادی و اجتماعی.
کرونوسیستم: اتفاقات ناخواسته(مانند کرونا، زلزله و ...) یا مرگ نزدیکان و طلاق والدین. اتفاقات نامشخصی که در زندگی روی می‌دهد.
هفتم: آلبرت بندورا چگونگی رشد اجتماعی تحت تأثیر شناخت را در چهار مرحله جای می‌دهد: خودکارآمدی ، خودتنظیمی ، یادگیری مشاهده‌ای و جبر متقابل. این نظریه در حوزه‌ی آموزش و رشد اجتماعی بسیار مهم است.
خودکارآمدی یا باور به توانایی‌های خود از سه منبع ناشی می‌شود: تجربه شخصی، تجربه عمومی و دیداری و در نهایت تشویق.
خودتنظیمی سه مرحله دارد: پیش‌اندیشی، بررسی و مراقبت کارها و در نهایت بازاندیشی به اهداف. منابع خودتنظیمی هم عبارتند از: انگیزه‌های شخصی، یادگیری در حین اجرا و در نهایت خلاقیت به سبب کشف علاقه‌آفرین در عملیات اجرایی است. یعنی وقتی در حال تجربه کردن هستیم، روش‌هایی که به عنوان راه‌حل‌های شخصی می‌یابیم، ناخودآگاه علاقه ما را به موضوع افزایش می‌دهد. به تعبیری اعتماد به نفسی پیدا می‌کنیم تا بیشتر جلو برویم.
یادگیری مشاهده‌ای همان نگاه کردن به دست دیگران است که تحت تاثیر چهار عامل: توجه، حافظه، قدرت جسم و هوش و در آخر انگیزه است. یادگیری مشاهده‌ای سه بعد دارد: فکر کردن به راه‌های متفاوت، فرصت تجربه شخصی و تغییر دائمی(یعنی به واسطه آموزش و تجربه به سطح جدیدی می‌رسیم که نسبت به قبل تغییر می‌کنیم و این تغییر مداوم است).
جبر متقابل اشاره به فرد و اجتماع و اخلاق دارد و می‌گوید این سه ضلع به واسطه افزایش یادگیری عمومی بر هم تاثیر می‌گذارند و در نهایت منجر به پیشرفت فردی و توسعه اجتماعی می‌شوند.
هشتم: الگوی ۱۷ مرحله‌ای جوزف کمپل که در سه بخش جدایی و تشرف و بازگشت تقسیم می‌شود. این تقسیم‌بندی در اصل واکنشی است به دوره‌ی کودکی و نیازهای انسان. به تعبیری کمپل معتقد است کود برای رشد نیاز دارد که از والدینش جدا شده و بعد از تجربه‌ی مستقل دوباره به دامان آنها بازگردد. این نگاه و تقسیم‌بندی در بسیاری آثار سینمایی و داستانی جلوه‌گر است. این را هم برای اطلاعات بیشتر بدانید بد نیست:
جدایی شامل این ۵ مرحله است: دعوت به ماجراجویی، رد دعوت، امداد غیبی، ورود به سرزمین ناشناخته و گرفتار شدن در شرایط جدید.
تشرف شامل ۶ مرحله است: آزمون‌ها، عشق، وسوسه، جنگ با اصل خویش، صلح و در نهایت پاداش.
بازگشت نیز شامل ۶ مرحله است: اجتناب از بازگشت، فرار، کمک بیرونی، برگشت به زندگی عادی پیشین، قهرمانی و در نهایت زندگی بدون ترس اولیه سفر.
نظر شما