احمد کسروی (1269 ـ 1324) مورخ، زبان‌شناس، پژوهشگر، روزنامه‌نگار، حقوق‌دان و وکیل دعاوی در حوزه‌های گوناگون دارای تألیفات متعدد پژوهشی است. وی درباره انقلاب مشروطیت صاحب دو اثر سترگ به نام «تاریخ مشروطه ایران» و «تاریخ هجده ساله آذربایجان» است که از مهم‌ترین مدارک و منابع مربوط به مطالعات مشروطه محسوب می‌شود و همواره مرجع اصلی پژوهشگران این عرصه بوده است.
کتاب «تاریخ مشروطه ایران» با تشریح و برشمردن زمینه‌ها و عوامل بیداری ایرانیان و با عنوان «ایرانیان چگونه بیدار شدند؟» آغاز می‌شود و با گفتاری درباره پذیرفته شدن مشروطه توسط محمدعلی شاه پس از یازده ماه مقاومت جانانه مردم تبریز، تحت عنوان «سر فرودآوردن محمدعلی میرزا به مشروطه» به پایان می‌رسد. به عبارت دیگر این کتاب وقایع ایران از زمان صدارت و وزارت حاج میرزا حسین‌خان سپهسالار در سال 1288 در عصر ناصرالدین شاه تا پذیرفتن مشروطه توسط محمدعلی شاه در چهارم ربیع الثانی 1327 را دربر گرفته است.
کسروی در مقدمه «تاریخ مشروطه ایران» انگیزه خود از تالیف این کتاب را چنین برشمرده است: ثبت وقایع در تاریخ با هدف از میان نرفتن آن‌ها، پیشگام نشدن مجاهدان مشروطه و مورخان دیگر برای ثبت وقایع تاریخ مشروطیت، شناساندن انقلاب مشروطیت به ایرانیان، ریشه‌یابی علل ناکام ماندن و شکست انقلاب مشروطه، جلوگیری از ثبت تمام مجاهدات‌ها و تلاش‌ها به نام رجال برجسته ولی نادرست، ثبت یاد و خاطره مجاهدان گمنام اما درستکار، روشن ساختن سهم مجاهدین واقعی و مجاهدنماها، مستند نبودن مطالب کتاب‌ها و روزنامه‌های اروپایی درباره وقایع انقلاب مشروطت، مخالفت با این عقیده که مشروطه را دست‌های خارجی پدید آوردند، نشان دادن روزگار درهم و تیره گذشته به ایرانیان.
«تاریخ هجده‌ساله آذربایجان نیز با تشریح چگونگی فتح رشت، قزوین، اصفهان و قم توسط مشروطه‌خواهانه با عنوان «شورش اسپهان و بختیاری» آغاز شده و با ذکر وقایع مربوط به قیام شیخ محمد خیابانی و کشته شدن او، با عنوان «پایان کار خیابانی» خاتمه می‌یابد. این کتاب نیز حاوی وقایع ایران و آذربایجان از ذیقعده 1326 تا ذی‌حجه سال 1338 قمری است.
اما این کتاب -که بر اساس یادداشت‌های کسروی در روزنامه «پرچم» در سال‌های 1320 و 1321 خورشیدی فراهم آمده- سومین اثر وی درباره مشروطیت است که برای اولین بار در قالب کتاب منتشر می‌شود. به طوری که خود کسروی یادآور شده، آرزوی وی مبنی بر چاپ تصاویر تاریخی در روزنامه «پرچم»، زمینه‌ساز انتشار عکس‌ها و مطالبی در خصوص رجال و تاریخ مشروطه در شماره‌های بعدی این روزنامه شده است.
وی در اولین شماره این روزنامه، پس از چاپ عکس نادرشاه از این آرزو سخن به میان آورده و می‌نویسد: «یکی از آرزوهای ماست که در نامه پرچم تصویرهای تاریخی را به چاپ برسانیم و خشنودیم که در شماره نخست نامه خود، تصویر پادشاه غیرتمند بنام ایران نادرشاه افشار را به چاپ می‌رسانیم. این تصویر، یگانه تصویر درستی است که از نادشاه در دست است. یک تن مؤلف فرانسه‌ای که به گفته خودش در زمان نادرشاه بوده و تاریخ او را نوشته، این تصویر را از او تهیه کرده».
کسروی در پی این آرزو، در شماره دوم عکس سیدمحمد طباطبایی و در شماره سوم عکس سیدعبدالله بهبهانی را بدون هیچ‌گونه توضیحی به چاپ رسانده و پس از این سه شماره نوشته سات که تا پایان انتشار، به غیر از وقفه‌هایی کوتاه، افزون بر عکس‌های تاریخی، نوشته‌ها و اظهارنظرهایی را نیز در ارتباط با آن عکس‌ها منتشر کرده است.
یادداشت‌های کسروی در روزنامه «پرچم» درباره رجال و حوادث انقلاب مشروطه که ارکان و ساختار این کتاب را شکل می‌دهد، شامل شش موضوع است. این موضوعات عبارتند از: هواخواهان مشروطه، بدخواهان مشروطه، گروه سوم، یک سند تاریخی، یک عکس تاریخی، از اینجا و از آنجا. کسروی در شماره 205 روزنامه «پرچم» درباره این موضوعات می‌نویسد: «ما چون روزنامه «پرچم» را آغاز کردیم، خواستیم در میان دیگر مطالب خود یادی هم از تاریخ نزدیک ایران دربر داشته باشد و این بود نخست عکس‌های پیشگامان مشروطه‌خواهی را به چاپ رساندیم.
سپس به بدخواهان مشروطه پرداخته، عکس‌های آنان را آوردیم. سپس کسانی را که در مشروطه بوده، ولی به هواخواه یکدل و نه بدخواه آشکار بوده‌اند، زیر عنوان «گروه سوم» آوردیم. پس از آن چون شهریورماه رسید، به نام یادآوری از پیشامدهای شهریور سال گذشته، یک رشته عکس‌هایی از کشته‌شدگان و یا رنج‌دیدگان آن ماه آوردیم. کنون چون آن نیز به پایان رسیده، می‌خواهیم یک دوره دیگری را زیر عنوان «از این جا و از آن جا» آغاز کنیم و این زمان برخی عکس‌هایی را که در دوره‌های پیش فراموش گردیده، یا عکس‌هایی که ارتباط به تاریخ دارد ولی با هیچ‌یک از عنوان‌های پیش راست نبوده بیاوریم.»
برخی از ویژگی‌های یادداشت‌های کسروی در این کتاب به اجمال بدین شرح است: یکی از مهم‌ترین اهداف و انگیزه‌های او از نگارش و چاپ این مطالب، «ثبت وقایع در تاریخ»، «ماندن نام مشروطه‌خواهان در تاریخ» و «قدردانی از کوشندگان مشروطه در تاریخ» بوده است. نثر کسروی در این یادداشت‌ها به مراتب از کتاب‌های دیگر او ساده‌تر و روان‌تر است و در آن از کلمات متکلف و لغات و واژگان ابداعی او اثری به چشم نمی‌خورد. درباره علت این امر می‌توان چنین متصور شد که شاید وی با این اقدام، قصد جذب مخاطبان عادی روزنامه و ارجاع آن به دو کتاب مشهور خود را داشته است.
این یادداشت‌ها به نوعی خلاصه کتاب‌های دیگر او محسوب می‌شود؛ بدین دلیل که در برخی موارد، فشرده‌ای مربوط به رویداد یا سرگذشت مورد اشاره بیان کرده و آنگاه خواننده را برای به دست آوردن آگاهی‌های بیشتر به آن دو کتاب ارجاع می‌دهد. بیشتر مندرجات روزنامه «پرچم» به شرح رویدادهای آذربایجان یا معرفی مجاهدان و مشروطه‌خواهان آذربایجان اختصاص یافته که می‌توان اشراف و آگاهی نویسنده نسبت به وقایع زادگاه خود را دلیل آن دانست.
این کتاب را می‌توان ادامه دو کتاب پیش‌گفته کسروی دانست؛ زیرا برخی از مطالب آن مانند نوشته او درباره حاج شیخ علی اصغر لیلاوایی، اسماعیل خویی، عارف قزوینی و کلنل محمدتقی خان پسیان در کتاب‌های یادشده وجود ندارد یا اینکه در برخی موارد، داوری‌ها و اظهارنظرهایی کرده که در آن دو کتاب نیامده است.
کتاب «مشروطه به روایت کسروی؛ سومین اثر احمد کسروی درباره مشروطیت بر اساس یادداشت‌های او در روزنامه پرچم» به کوشش مهدی نورمحمدی در 298 صفحه، شمارگان 770 نسخه و بهای از سوی نشر علم منتشر شد.
نظر شما