کتاب «عقل و عقلانیت» نوشته یون اِلستر که با ترجمه محسن رنانی و عباد تیموری در سال 1398 منتشر شده است، تداومی بر این تلاش نظری است. از منظر رنانی توسعه را میتوان فرآیند تحول عقلانیت یک ملت تعبیر کرد و از این منظر است که مقوله عقلانیت در پروژه فکری او جایگاه استواری یافته است. رنانی در سالهای اخیر فعالیتهای نظری خود را ذیل «پویش فکری توسعه» سامان داده و کتاب «عقل و عقلانیت» نیز در چهارچوب کتابهای همین پویش منتشر شده است.
یون اِلستر نویسنده کتاب «عقل و عقلانیت»، استاد علوم اجتماعی در دانشگاه کلمبیا است و پیش از این در دانشگاه پاریس، دانشگاه اسلو و دانشگاه شیکاگو تدریس کرده است. همچنین او زمانی در کالج دوفرانس استاد کرسی عقلانیت و علوم اجتماعی بوده است.
«عقل و عقلانیت» کتابی کمحجم است که با پیشگفتاری به نسبت مفصل از مترجمان و نیز ترجمه نقد و بررسی جن کالاهان استاد دانشگاه ایالتی نیویورک و کاردیف ولز بر کتاب تکمیل شده است.
این کتاب کمحجم ترجمهای از سخنرانی الستر برای افتتاح کرسیاش در کالج دوفرانس بوده است. سخنرانیهای افتتاحیه کرسیها در کالج دو فرانس از مشهورترین تکاپوهای اندیشهای در دنیای غرب هستند و اندیشمندان بزرگی نظیر میشل فوکو، رولان بارت، پل والری، اومبرتو اکو و رمون آرون نیز برخی از ایدههای اساسی و بنیادین خود را در این سخنرانیها ارائه دادهاند. این سخنرانیها معمولاً به صورت یکی از متون قابل توجه در حوزه تخصصی سخنران شناخته شده و مورد بهرهبرداری قرار گرفته است. اهمیت این سخنرانیها به حدی است که ناشران مختلف در سراسر جهان، مجموعههایی از سخنرانیهای افتتاحیه کالج دو فرانس را در کنار یکدیگر منتشر میکنند که این کار را در ایران نشر «فرهنگ جاوید» بر عهده گرفته است.

محسن رنانی
به اعتقاد کالاهان و ولز (در نقدی که بر کتاب نوشتهاند و در انتهای اثر منتشر شده است)، «عقل و عقلانیت» را میتوان دیباچهای مفید بر اندیشههای یکی از مهمترین نظریهپردازان عصر ما دانست. این کتاب بر اثبات تمایز بین عقلانیت و عقل تاکید دارد و الستر دیدگاهی که در آن عقلانیت معادل با عقلایی یا منطقی بودن است را به چالش میکشد.
تمایز میان عقل و عقلانیت در سالهای اخیر همواره مورد تاکید رنانی نیز بوده است. او و همکارش البته در پیشگفتارشان تاکید کردهاند که نگاهشان به این تمایز، با نگاه الستر (که از جنبههای سیاسی و اجتماعی به این مفاهیم میپردازد) متفاوت است.
آنان درباره تلقی خود از عقل و عقلانیت در پیشگفتار کتاب چنین گفتهاند: «در واقع وقتی از عقلانیت صحبت میکنیم منظورمان عقل یعنی موهبت منطقی فکر کردن و استدلال کردن و توانایی ربط برقرار کردن بین پدیدهها نیست، بلکه عقلانیت به معنای جهل گریزی، توانایی تخیل گریزی، توانایی توهم زدایی، توانایی خرافه زدایی، توانایی سنت زدایی، توانایی عبور از تقدیرگرایی، توانایی جایگزین کردن آموزههای علمی به جای آموزههای سنتی و توانایی رفتارهای مبتنی بر علم به جای رفتارهای سنتی و عاطفی است. جامعهای میتواند رو به توسعه بگذارد که وارد فرآیند عقلانیت شود، یعنی داشتن عقل کفایت نمیکند. این آن تفاوت اصلی است که خط حائل میان توسعه یافتن و توسعه نیافتن را آشکار میسازد.» (ص: 15)
در نگرش نویسنده و مترجمان کتاب، عقل معادل عقلانیت ابزاری یعنی سادهترین سطح عقلانیت است. رنانی در جای دیگری (در یادداشتی با نام توسعه: گذار از انسان عاقل به شهروند عقلانی) گفته است که عقل یک پدیده فیزیولوژیک است و عقلانیت پدیدهای تاریخی و اجتماعی. عقل یک موهبت الهی است اما عقلانیت یک پدیده اکتسابی است که در بستری تاریخی و اجتماعی شکل میگیرد و تکامل مییابد و میتواند ارتقا یابد یا تخریب شود.
یکی از پرسشهایی که الستر برای تبیین تمایز میان عقل و عقلانیت طرح کرده و در پی پاسخ دادن به آن برآمده است، این پرسش است: کارکردهای عقل و عقلانیت در رفتارهای انسانی چیست؟ پاسخ او چنین است: «آنها به ترتیب کارکرد معلم خصوصی و مشاور شاهزاده را دارند. معلم خصوصی به شاهزاده میآموزد که در بلندمدت کالای عمومی را توسعه دهد، و مشاور به وی میگوید چگونه عمل کند تا به کاراترین شیوه به اهداف خویش، از هر نوع ممکن، دست یابد. وظیفه مشاور نیست که الزامات عقل را به شاهزاده بقبولاند؛ ولی اگر معلم خصوصی کار خویش را به خوبی انجام داده باشد، خود شاهزاده الزامات عقل را رعایت خواهد کرد.» (ص: 63)
تمایزی که الستر بین عقل و عقلانیت قائل میشود از این قرار است: عقلانیت امیال، اهداف، ترجیحات و مواردی از این قبیل را که متعلق به یک عامل مفروض هستند، میپذیرد و فقط ارزیابی میکند که آیا عامل برای ارضای آن امیال، رسیدن به آن اهداف و تحقق آن ترجیحات، ابزارهای عقلانی را به کار میگیرد یا خیر. از سوی دیگر، عقل خواهان پاسخهایی برای این سوال است که چرا عامل به جای رقبای فراوان دیگر باید آن امیال و اهداف و ترجیحات را بپذیرد.

به عبارت دیگر، تمایز عقل و عقلانیت از منظر الستر برآمده از تمایز کارویژههای آنهاست. عقل مسئول پرسش از چرایی است و عقلانیت مسئول پرسش از چگونگی. این رویکرد، متفاوت از رویکرد رنانی است که از بنیان، خاستگاه عقل و عقلانیت را دو چیز متفاوت میداند. در نگرش رنانی امر پدیدهای فردی، ذاتی و بیولوژیک است در صورتی که عقلانیت پدیدهای اکتسابی و اجتماعی است. هر فردی عقل دارد اما عقلانیت برآیند سازوکارهای اجتماعی است. به عبارت دیگر، در رویکرد رنانی، تعریف عقلانیت به تعاریفی که از سنت، فرهنگ، گفتمان و مواردی از این دست در رویکردهای دیگر نسبت به مقولات اجتماعی وجود دارد نزدیک میشود.
با این شرایط، اینکه رنانی (که خود واقف بر تمایز نگرشش نسبت به مقوله عقل و عقلانیت نسبت به الستر است) ترجمه این کتاب را بخشی از پروژه پژوهشی خود قرار داده است، جالب توجه است.
کتاب «عقل و عقلانیت» کتابی مفید برای علاقهمندان به حوزههای علوم اجتماعی و اندیشه است.
نشر «نور علم» کتاب «عقل و عقلانیت» نوشته یون الستر را با ترجمه محسن رنانی و عباد تیموری، در 107 صفحه، با تیراژ 500 نسخه و قیمت 25 هزار تومان در سال 1398 منتشر کرده است.
نظر شما