سالم حسینزاده؛ مسئول اداره اسناد سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در این آئین، درباره تاریخچه دارالشفاء آستان قدس رضوی در اسناد و متون تاریخی دوره صفویه تا قاجار به سخنرانی پرداخت.
وی گفت: اسناد موجود از دارالشفاء آستان قدس رضوی؛ بهعنوان قدیمیترین مرکز درمانی شهر مشهد از دوره صفویه، زوایای بسیاری از تاریخ طب سنتی بهجای مانده از گذشته را بر ما آشکار میکند. در مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی، بالغ بر 20هزار برگ سند از تشکیلات اداری و مالی، درمانی و پزشکی، شربتخانه و بیمارخانه؛ دارالشفاء و محکمههای پزشکی وابسته به این آستان مقدس نگهداری میشود. این اسناد از نظر سندشناسی و ساختار نگارشی و همچنین به لحاظ سندپژوهی در زمینه تاریخ پزشکی، بسیار اهمیت دارند.
این نسخهشناس افزود: در این اسناد، ارزش تاریخ پزشکی و طب سنتی ایرانی اسلامی، داروهای گیاهی و چگونگی ورود داروهای شیمیایی، پزشکی نوین و نسخههای پزشکی، نوع بیماریهای رایج آن زمان، داروهای تجویزشده و مقدار آن، تغذیه بیمار در دوران بستری و روشهای درمانی هر دوره مشخص میشود. در این اسناد همچنین هزینههای مختلف انجام شده بهصورت روزانه، ماهانه و سالانه در هر دوره تاریخی بهطور دقیق گزارش شده که هزینههای اختصاص یافته به دارالشفاء حضرت، نشاندهنده توجه متولیان به مسأله وقف و اجرای نیات واقفان و نقش وقف در توسعه درمانگاههای خیریه بهعنوان نمونهای موفق است که از گذشته تا امروز ادامه دارد. به جرأت میتوان گفت که چنین اسنادی در هیچ یک از مراکز درمانی کشور وجود ندارد.
حسینزاده با اشاره به برخی دیگر از نتایج بهدستآمده در بررسی اسناد، بیان کرد: در دستهبندیهای انجام شده روی اسناد، 15 مورد برگ گیاه، 33 مورد پوست گیاه، بیش از 100 مورد تخم گیاه، 55 مورد گل گیاه و 25 مورد از بیخ گیاهان دارویی نام برده شده که موارد مصرف آنها متفاوت است. همچنین در این اسناد، انواع سفوفات، حَبها و قرصها، شیاف، اشربه و ترکیبات، روغن، مَرهم، مَشمع، رب و مربا، عصاره، عرقیات، پماد، اَیارجات و معاجین، جوارشات و تریاقات و موارد مصرف آنها ذکر شده است. در مجموعه اسناد دارالشفاء آستان مقدس رضوی، بیش از سه هزار و 300 نوع داروی گیاهی نام برده شده که در این میان، بالغ بر هزار نوع دارو مربوط به دوره صفویه و مابقی مربوط به دورههای افشاریه و قاجاریه است.
.jpg)
مسئول اداره اسناد سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ادامه داد: در اسناد دارالشفاء، در دوره صفویه بیشتر از داروهایی مانند فلاسفه، دواءالمِسک، معجون، شربت زوفا، تریاق اربعه، بادرنجوبه، بادیان، تخم کاسنی و اشربه استفاده میشد. در دوره افشاریه نیز علاوه بر داروهای گیاهی ذکر شده، از مغز بادام، نشاسته، نوشدارو، عرق نعناع، عرق بیدمشک، عرق بومادران، تخم ریحان و شربت خشخاش نیز استفاده میشده است. در اسناد دارالشفاء در دوره قاجاریه نیز علاوه بر موارد فوق، از داروهای گیاهی مانند اسفرزه، سورنجان، شربت بنفشه، هل، تخم کاسنی، گل سرخ، شاهتره، روغن کنجد و سپستان نام برده شده است. در اسناد این دوره، برای نخستینبار به برخی از مفردات یا مرکبات گیاهی اشاره شده است. برخی از داروهای گیاهی در هر سه دوره مشترک هستند، اما بهطور کلی اشربه، ترکیبات و معاجین دوره صفویه در دورههای بعد جای خود را به مفردات دارویی سپردند.
وی در پایان اظهار کرد: از بیماریهای رایج این دورهها که در متن اسناد آمده میتوان به بواسیر، تکرر ادرار، اسهال، تیفوس، خنازیر، سودا، حُناق، صَرع، ضیقالنفس، عرقالنسا، فتق، فلج، قلنج، قی، کزار، رجع معده، رجع مفاصل، زکام، سرطان، سفلیس، یرقان و کوفت اشاره کرد.
پیوند هزاران ساله ایرانیان با فرهنگ وقف
فرید قاسملو؛ استاد دانشگاه و عضو گروه طب سنتی و طب اسلامی فرهنگستان علوم پزشکی نیز در این آئین، تاریخچهای از مراکز پزشکی اسلامی و سنتی در ایران و جهان اسلام ارائه و پیشنهادهایی برای استفاده از فرهنگ وقف در وضعیت کنونی کشور مطرح کرد.
این نویسنده و پژوهشگر حوزه طب سنتی و طب اسلامی در بخشهایی از سخنان خود گفت: سنت وقف از زمان پیش از اسلام در کشور وجود داشته و ایرانیان در شکلهای مختلف به نوعی همنوعان خود را مدنظر داشتند. اگر امروز نگاه تاریخی داشته باشیم، شاید بتوانیم اقبال مردم به سمت وقف در حوزه بهداشت و درمان را بیشتر ببینیم.
.jpg)
وی افزود: بهنظر میرسد، مجموعه بهداشت و درمان آستان قدس رضوی، باسابقهترین و کهنترین نهاد موقوفه جهان اسلام است که تا عصر حاضر نیز همواره بهکار خود ادامه میدهد و متوقف و نابود نشده است. اگر بخواهیم به این نظریه توجه کنیم، لازم است به زیرساختهای سامانههای بهداشت و درمان کل جغرافیای جهان اسلام هم نگاهی بیندازیم تا بتوان به کهنترینها دست یافت. در متون و اسناد تاریخی که از سوی مستشرقان یا دانشمندان و پژوهشگران اسلامی نوشته شده، به مراکز بهداشت و درمان بسیار کهن در جغرافیای جهان اسلام اشاره کردهاند، اما تأکید شده که این مراکز یا از بین رفتهاند یا در صورت ادامه فعالیت، دیگر نهاد وقف پشتیبان آنها نیست. تکامل نهادهای درمانی وقفی در جهان اسلام، خارج از فلات ایران، بیش از همه تحتتأثیر دولت عثمانی بوده است.
قاسملو تصریح کرد: زنده ماندن نظام وقف در سامانه بهداشت و درمان، وجه مقایسهای موردنظر در این بحث است. سرنوشت نهادهای درمانی وقفی در جهان اسلام نشان میدهد که از نظر سنت ادامه خدمات بهداشتی و درمانی، سامانه آستان قدس رضوی ازجمله بیمارستان امام رضا (ع) مشهد، باسابقهترین و کهنترین نهاد موقوفه جهان اسلام است که همچنان به فعالیت خود ادامه میدهد. تاریخچه این نهاد از زمان تأسیس در دوره صفویه تا فراز و فرود در دورههای افشاریه و قاجاریه و عصر حاضر، در متون مختلف از جمله طومار عضدالملک و بهویژه پژوهشها و تألیفات سالم حسینزاده منعکس شده است.
نظر شما