به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، کودتای 28 مرداد از جنجالی‌ترین رویدادهای تاریخ ایران است. این رویداد که در پایان سبب سقوط دولت مصدق شد، هم در گستره کشور و هم در فراسوی مرزها، بازتاب گسترده‌ای داشته و انگیزه جناح‌بندی‌های گوناگون سیاسی در ایران شده است. پژوهشگران بسیاری از همان سال‌ها این رویداد را واکاوی کرده‌اند و آنچه در این میان به چشم می‌خورد؛ دیدگاه‌های گوناگون کسانی است که به این رویداد پرداخته‌اند. در این میان گروهی از پژوهشگران حضور دارند که همواره کوشیده‌اند از دریچه علمی و چارچوب‌های تاریخی به این رویداد و پیامدهای آن بپردازند. در این گزارش به برخی از مهم‌ترین پژوهش‌هایی که به رویداد کودتای 28 مرداد پرداخته‌اند نگاهی انداخته‌ایم.



کتاب «کودتاهای ایران» نوشته‌ سهراب یزدانی (نشر ماهی)
یزدانی در کتاب کودتاهای ایران تاریخ پنجاه‌ساله‌ ایران را بازگو نمی‌کند، بلکه می‌کوشد به این پرسش‌ها پاسخ دهد و آن‌ها را تحلیل کند. فصل یکم این کتاب مبحثی نظری و تاریخی درباره‌ پدیده‌ کودتاست. در فصل‌های دوم تا پنجم کودتاهای ایران بررسی می‌شوند؛ براندازی مجلس اول، برچیدن مجلس دوم، سوم اسفند 1299 و 28 مرداد 1332. یزدانی در فصل پایانی کتاب می‌کوشد شاخصه‌های مشترک این چهار کودتا را بیابد و بررسی کند که آیا می‌توان الگوی مشترکی در کودتاهای ایرانی یافت.



«کودتا» نوشته یرواند آبراهامیان با ترجمه محمدابراهیم فتاحی (نشر نی)
یرواند آبراهامیان در این کتاب کوشیده است با نگاهی خاورشناسانه به رویداد 28 مرداد بپردازد. آبراهامیان در این پژوهش به ویژه بر نقش آمریکا در کودتای 28 مرداد انگشت می‌گذارد و باور دارد بازار نفت و سرمایه‌گذاری‌های بزرگ آمریکا در آن، دلیل بنیادین نقش آمریکا در کودتا بوده است. هر چند نقدهایی نیز بر این پژوهش وارد است. مانند بی‌توجهی به نقش مردم در این کودتا و تنها پرداختن به نقش حزب توده است.


«کودتای 28 مرداد 1332» نوشته مارک گازیوروسکی با ترجمه غلامرضا نجاتی (نشر شرکت سهامی انتشار)
مارک گازیوروسکی در پژوهش‌های بسیاری به کودتای 28 مرداد، محمد مصدق و سیاست خارجی آمریکا پرداخته است. کتاب «کودتای 28 مرداد» از نمونه‌های برجسته و تا اندازه‌ای کلاسیک گازیوروسکی است. نویسنده در این کتاب به گونه‌ای ویژه به رویداد کودتای 28 مرداد پرداخته و کوشیده است تا زمینه‌های این کودتا را شناسایی کند.



«چند و چون فروریزی دولت دکتر مصدق و بررسی کنش حزب توده ایران» نوشته ماشاءالله ورقا (نشر اشاره)
نگارنده این پژوهش که خود رئیس پیشین دایره اطلاعات و مراقبت شهربانی کل کشور بوده است، باور دارد که بسیاری از گوشه‌های تاریخ کودتای 28 مرداد ناگفته مانده است. وی فروریزی دولت مصدق نه یک فروریزی دولتی و از میان رفتن مصدق، بلکه فروریزی شیوه کشورداری و دگرگون شدن نظام اجتماعی نوپایی می‌داند که در راه دموکراسی، آيادی و استقلال کشور گام نهاده بود.



«اسرار کودتای 28 مرداد: شرح عملیات چکمه (آجکس)» نوشته سی.ام وودهاوس با ترجمه نظام‌الدین دربندی (نشر رهنما)
بی شک خواندن «اسرار کودتای 28 مرداد» خوانند را با جستاری جاسوسی روبه‌رو خواهد کرد که در آن گوشه‌های بسیاری از تاریخ ایران رو سازمان‌های جاسوسی بریتانیا پنهان شده‌اند با این همه ارزش این کتاب نه در رنگ و بوی جاسوسی و پلیسی آن، بلکه در بازشناسی جستارهایی است که در لایه‌های زیرین تاریخ معاصر ایران پنهان مانده است و نقش سازمان‌های جاسوسی دربراندازی دولت مصدق است.


«کالبدشکافی توطئه» نوشته ابراهیم یزدی (نشر قلم)
«کالبدشکافی توطئه» از کتاب‌های چالش‌برانگیز ابراهیم یزدی است. نویسنده در آغاز یادآوری می‌کند که این کتاب چهار جستار را دربرمی‌گیرد: سه بخش نخست آن دربرگیرنده نوشتارها و سخنرانی‌های ابراهیم یزدی درباره کودتای 28 مرداد است و بخش پایانی آن به‌گونه‌ای ویژه به گزارش کودتای 28 مرداد از سوی انگلیسی‌ها پرداخته است. نویسنده از چهره‌های سیاسی تاریخ معاصر ایران بوده است و پژوهشگرانی که به این کتاب پرداخته‌اند جایگاه سیاسی ابراهیم یزدی را دربرانداختن به کودتا پیش چشم داشته‌اند.


«خواب آشفته نفت» (از کودتای 28 مرداد تا سقوط زاهدی) نوشته محمدعلی موحد (نشر کارنامه)
کتاب چهار جلدی «خواب آشفته نفت» نوشته استاد محمدعلی موحد است. نویسنده در این مجموعه به جستار نفت در تاریخ معاصر ایران پرداخته است، با این همه جلد چهارم این جستارها با نام «از کودتای 28 مرداد تا سقوط زاهدی» به‌گونه‌ای ویژه به رویداد 28 مرداد 1332 پرداخته است. موحد با سررشته‌ای که در دانش حقوقی دارد تلاش کرده است تا از دیدگاه حقوقی به این رویداد بپردازد.


«اسناد سازمان سیا درباره کودتای 28 مرداد و براندازی دکتر مصدق» نوشته غلامرضا وطن‌دوست (نشر رسا)
پرداختن به اسناد خارجی و بومی از بنیادی‌ترین گونه‌های خواندن تاریخ کودتای 28 مرداد است. غلامرضا وطن‌دوست در این کتاب به گردآوری اسناد سازمان سیا درباره کودتای 28 مرداد پرداخته و سپس بر برگردان و واکاوی آن‌ها پراخته است. این کتاب به همراه سرآغازهایی از وطن‌دوست و همچنین محمدعلی کاتوزیان چاپ شده است. این دو سرآغاز از بخش‌های ارزشمند کتاب به‌شمار می‌آیند.


«کودتا (خاطرات کرومیت روزولت از کودتای بیست و هشت مرداد) نوشته کرومیت روزولت ترجمه محسن عسکری‌جهقی (نشر ثالث)
گروهی کرومیت روزولت را از برنامه‌ریزان کودتای 28 مرداد می‌دانند. نمی‌توان نقش کرومیت روزولت را در رویداد کودتا نادیده گرفت، بنابراین پرداختن به یادداشت‌ها و خاطران وی نقشی مهم در بازنگری گوشه‌های تاریک کودتای 28 مرداد خواهد داشت. این کتاب دربردارنده داده‌های تاریخی بسیاری است مانند دیدگاه‌های روزولت نسبت به ایران و ایرانیان، نگاه وی به مصدق و شاه و پیامدهای کودتا.


«کودتا، مرداد 1332، سازمان سیا و ریشه‌های روابط کنونی ایران و آمریکا» نوشته یرواند آبراهامیان با ترجمه عبدالرضا (هوشنگ) مهدوی (نشر البرز)
این کتاب تاریخ بازنگری شده از رویدادی است که نقطه عطف به‌شمار می‌رود . آبراهامیان با استادی نشان می‌دهد کودتا بیشتر از مخالفت شدید انگلیس و آمریکا با ایران سرچشمه می‌گرفت که قصد داشت اختیار منابع نفتی خود را در دست داشته باشد تا از سازش‌ناپذیری مصدق با الزامات جنگ سرد جلوگیری کند. در مرداد 1332، سازمان سیا با یک کودتای نظامی، براندازی سریع رهبر انتخابی ایران را ترتیب داد و به جای او، شاه منفور و قدرت طلب را نشاند. یرواند آبراهامیان در این تاریخچه نشان می‌دهد چگونه پیوند نفت با ملی‌گرایی ایرانی موجب دخالت سازمان سیا شد. نگارنده استدلال می‌کند که هرچند ایالات متحد آمریکا و بریتانیای کبیر برای توجیه کودتا از زبان جنگ سرد استفاده می‌کردند، نگرانی عمده آنان از کمونیسم نبود.