امام جعفر صادق (ع) بیش از چهار هزار شاگرد داشته که ابوحمزه ثمالی، حریربن عبدالله سجستانی، زرارة بن اعی شیبانی، صفوان بن مهران جمال اسدی، فیض بن مختارالکوفی، محمد بن مسلم بن ریاح، مفضل بن عمر، جابر بن حیان و مالک بن انس برخی از سرشناس‌ترین آن‌ها هستند.
محمدحسین رجبی دوانی، پژوهشگر حوزه تاریخ اسلام، در سالروز شهادت ششمین پیشوای شیعیان در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا، در معرفی سیره، شخصیت و زندگانی رئیس مذهب شیعه، بیان کرد: وجود مقدس امام صادق (ع)، همچون پدران و فرزندان طیبین و طاهرینش به‌عنوان منسوب از جانب خداوند، بنابر شرایط زمان و مسائلی که در دوره امامت ایشان اتفاق می‌افتاد، عمل می‌کرد. ما شیعیان معتقدیم ائمه (ع) همه از یک حقیقت و یک نور هستند، اما در زمان‌ها و موقعیت‌های مختلف عملکردهای متمایز از یکدیگر دارند.
وی ادامه داد: عصر امامت آن حضرت از جهاتی ویژه و خاص است. امام صادق (ع) هم دوران حکومت غاصبانه بنی‌امیه را درک کرد و هم شاهد شکل‌گیری حکومت جاعلانه بنی‌عباس و دو خلیفه اول این سلسله به نام‌های ابوالعباس سفاح و منصور دوانیقی بوده است. این موقعیت برای دیگر ائمه پدید نیامده، چراکه ائمه یا در دوران قدرت بنی‌امیه بودند مانند امام حسن مجتبی(ع)، امام حسین (ع)، امام سجاد (ع) و امام محمدباقر (ع) یا در دوران قدرت عباسیان امامت کرده‌اند؛ مانند امام موسی کاظم (ع)، امام رضا (ع)، امام جواد (ع)، امام هادی (ع) و امام حسن عسکری (ع)، لذا حضرت دوره ضعف بنی‌امیه را تجربه کرد.
عضو هیات علمی دانشگاه جامع امام حسین (ع)، افزود: پس از مرگ هشام‌بن عبدالملک در سال 125، دوران ضعف و انحطاط بنی‌امیه تا سال 132 که بنی‌امیه سقوط کرد، فرصت مناسبی برای امام بود که به دور از مزاحمت و نظارت‌های بنی‌امیه بتواند گوشه‌ای از دریای معارف خود را به روی مردم بگشاید. با آغاز حکومت بنی‌عباس چون هنوز پایه‌های حکومت آن‌ها (132 تا 136، دوره چهارساله حکومت سفاح) محکم نشده بود و چند سال اول حکومت منصور دوانیقی، امام در این دوره فرصت مناسبی به‌دست آورد و انبوه دانشمندان شیعه و اهل‌سنت از محضر آن حضرت بهره‌های فراوان بردند. هیچ‌یک از امامان ما این فرصت را نداشتند تا در عرصه علمی اینگونه بدرخشند. هرچند هرکدام از ائمه در زمان خود عالمان برتر بودند، ولی تراوشات علمی امام صادق (ع) بیش از دیگران بود، لذا شخصیت علمی، عبادی، اخلاقی در امام به خوبی جلوه‌گر شد و از این حیث جامعه مسلمان بیشترین شناخت را از آن امام پیدا کرد.
رجبی دوانی در ادامه گفت: گفته می‌شود جابربن حیان یا ابن اسحاق که پدر علم سیره‌نگاری پیامبر (ص) محسوب می‌شود از شاگردان امام صادق (ع) بوده‌اند، البته استفاده این دانشمندان از محضر امام به این معنی نبوده که در حضور آن حضرت در حوزه‌هایی مثل کیمیا یا تاریخ‌نگاری درس آموخته‌اند. آن‌ها محضر امام می‌رسیدند، سئوالاتی را طرح و پاسخ آن‌ها را دریافت می‌کردند. این راهنمایی‌های کلی که از امام می‌گرفتند، راه را برای آن‌ها در انجام تحقیقاتشان باز می‌کرد. مکتب اهل‌بیت (ع) برای تفکر و تعقل ارزش بسیاری قائل است؛ به‌ویژه برای شناخت طبیعت و رموز خداوندی. البته اگر کسی از امام صادق (ع) یا دیگر امامان درباره هر علمی که تا آن زمان صحبتی از آن نشده بود هم سئوالی می‌کرد، یکی از ویژگی‌های امامت این است که امام باید بتواند به هر پرسشی پاسخ جامع و عالمانه بدهد. امام رضا (ع) وقتی موقعیتی پیش می‌آمد به همه زبان‌های ادیان مختلف مسلط بود و متون دینی تمام ادیان را از حفظ به زبان اصلی آن‌ها بازگو می‌کرد. لذا امامان ما هر سئوالی را پاسخگو بودند، حتی در عرصه طب نیز از ائمه سئوالات بسیاری شده بود که رهنمودهای ارزشمندی نیز ارائه کردند.
آرامگاه چهار امام شیعه پیش از تخریب در سال ۱۳۰۶ خورشیدی
وی در ادامه با اشاره به لزوم انجام پژوهش‌های بنیادی و کاربردی برای شناساندن امام صادق و دیگر ائمه به نسل جوان، بیان کرد: متاسفانه ما آثار جامع، روان، شیوا، علمی و محکم از نظر فنی درباره ائمه (ع) کم داریم و یا در مواردی اصلا نداریم. البته از انصاف نباید گذشت که کارهای علمی و ارزشمندی نیز صورت گرفته، ولی این آثار بسیار تخصصی بوده و هرکسی نمی‌تواند از آن‌ها استفاده کند یا بسیاری کارهای ارزشمند متعلق به گذشته بوده و با ادبیاتی متفاوت از ادبیات رایج امروز یا به‌صورت متن عربی و ترجمه نشده وجود دارند. مثلا شیخ عباس قمی که محقق بسیار بزرگی در حوزه حدیث و تاریخ بوده در کتاب ارزشمند خود با عنوان «منتهی‌الآمال» به زندگی امام صادق (ع) اشاره کرده، ولی این کتاب درباره چهارده معصوم است و مستقل به امام صادق (ع) نپرداخته و نثر آن نیز متعلق به چند دهه پیش است و عبارات آن برای جوان امروز قابل فهم نیست؛ اگرچه از نظر مستندات بسیار محکم است.
این نویسنده و پژوهشگر حوزه تاریخ اسلام و تشیع، افزود: کتاب «اعیان الشیعه» اثر علامه سیدمحسن عاملی به‌طور عالمانه و دقیق به زندگی تک‌تک امامان پرداخته و از این کتاب بخش‌های مربوط به زندگی امام حسن (ع)، امام حسین (ع) و امام سجاد (ع)، به فارسی ترجمه شده، ولی بخش مربوط به امام صادق (ع) هنوز ترجمه نشده است. علامه مجلسی در کتاب «بحارالانوار» درباره تک‌تک امامان تاریخ دارد، مانند «تاریخ الصادق». زندگی امام صادق(ع) در جلد 11 قدیم «بحارالانوار» ترجمه شده، ولی عموما جنبه حدیثی دارد. اگرچه این کتاب قابل استفاده است، ولی تفصیل زیادی دارد و شاید برای استفاده نسل جوان مناسب نباشد.
رجبی دوانی ادامه داد: در جنبه‌های عمومی نیز کتاب‌هایی مانند «سیره پیشوایان ما» از مهدی پیشوایی به رشته تحریر درآمده که بخش مربوط به امام صادق (ع) به‌طور جداگانه کار شده است. از رهبر معظم انقلاب نیز در اوایل انقلاب کتاب کوچکی با عنوان «پیشوای صادق» دیدم که اگرچه حجم کمی داشت، ولی دارای مطالب ارزشمندی بود. همچنین ایشان در کتاب ارزشمند «انسان 250 ساله» تحلیل‌های بسیار خوبی درباره 14 معصوم ارائه کرده‌اند. در بخش امام صادق (ع) از مقاطعی از زندگی سیاسی، علمی و فرهنگی امام به زیبایی تحلیل و تبیین شده است. همچنین کتاب «حیاة‌الائمه اثنی‌عشر» اثر هاشم معروف حسنی با عنوان «زندگانی 12 امام» به قلم محمد رخشنده به فارسی ترجمه شده که از نظر علمی کتاب دقیق و خوبی است.
این مدرس دانشگاه با اشاره به دیگر آثاری که درباره سیره و شخصیت امام صادق(ع) تالیف یا ترجمه شده‌اند، گفت: کتابی با عنوان «زندگانی تحلیلی پیشوایان ما» اثر عادل ادیب با ترجمه اسدالله مبشری از سوی دفتر نشر فرهنگ اسلامی به چاپ رسیده که این کتاب با حجم اندک از تک‌تک ائمه بنا به موقعیتشان سخن رانده و نقش آن‌ها را به خوبی تبیین کرده است. همچنین کتاب قوی و ارزشمندی از علامه سیدمحمدباقر صدر به فارسی ترجمه شده که عنوان آن «امامان اهل‌بیت (ع) مرزبانان حریم اسلام» است. این کتاب حاصل سلسله بحث‌های شهید صدر پیرامون ائمه بوده که از سوی پژوهشگاه شهید صدر جمع‌آوری و چند سال پیش به فارسی ترجمه شده است. مرحوم علامه عسکری نیز چندین مجلد به نام «نقش ائمه (ع) در احیای دین» دارد که موسسه انتشارات آثار ایشان آن‌ها را چاپ کرده و بخشی از این مجموعه به امام صادق (ع) اختصاص دارد.
رجبی دوانی گفت: مرحوم آیت‌الله شیخ عزیزالله عُطاردی هم در این زمینه زحمات فراوانی کشیده و درباره ائمه (ع) کتاب‌هایی را با نام «مسند امامان» نوشته است که در آن‌ها هرچه حدیث از تک‌تک ائمه به جای مانده با بررسی علمی جمع‌آوری و ارائه شده است که چندین مجلد آن درباره امام صادق (ع) است. اگر کسی علاقه‌مند به دیدگاه‌های مختلف امام درباره معارف علمی، دینی و زمینه‌های دیگر است می‌تواند به این آثار مراجعه کند.
پی‌نوشت: این گفت‌وگو بازنشر شده است و پارسال به همین مناسبت در ایبنا انجام گرفته است.
نظر شما