محمدسعید ذکایی، استاد جامعه شناسی و مطالعات فرهنگی دانشکده علوم اجتماعی علامه طباطبایی در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) با بیان اینکه کتاب به عنوان یک کالای فرهنگی پیشینه طولانی به عنوان یک عادت‌واره برای هدیه دادن ندارد، گفت: اگر چه تاریخچه ظهور کتاب به صورت کلاسیک طولانی است با وجود این در عصر پیشامدرن کتاب کالای کمیاب و پرزحمتی بوده که با مرارت تولید می‌شده و توسط مخاطبان خاصی که توانایی استفاده از آن را داشته‌اند و محدود به اقلیت دربار و نیز خانواده‌هایی دارای منزلت و توان مالی بوده، استفاده می‌شده است.

وی ادامه داد: بنابراین مصرف کتاب در ایران چندان فراگیر نبوده و در مصرفش تاخیر فرهنگی وجود داشته است. کتاب به عنوان کالایی برای بده و بستان، توزیع فراگیر و انبوه قدمت طولانی ندارد و از سوی دیگر زمینه‌ای که سبب می‌شود کتاب به عنوان یک کالای فرهنگی هدیه داده شود سواد فرهنگی مردم است.

این جامعه‌شناس افزود: جامعه ایران اکنون باسواد است اما در گذشته تنها نیمی از جمعیت ایران باسواد بود و عده‌ زیادی عادت به مطالعه کتاب نداشتند. بنابراین اینها عواملی است که موجب شده عادت‌واره هدیه دادن کتاب در دوره پیشامدرن وجود نداشته باشد.

ذکایی با اشاره به دو دهه اخیر و تحولات پس از جنگ تحمیلی اظهار کرد: پس از جنگ نیز با رواج فرهنگ مصرف‌گرایی تحولاتی در ایران رخ داد. عادت به مطالعه در فرهنگ ایران چشمگیر نبود و اصولاً کتاب به عنوان یک کالای فرهنگی استفاده نمی‌شد چون مردم پس از جنگ برای مصرف کالاهای لوکس به دلیل خودنمایی و تظاهر به یکدیگر تمایل بیشتری داشتند و کتاب در این رویکرد جایگاهی نداشت.

وی تاکید کرد: از این منظر کتاب کالایی بود که تنها توسط نخبگان و فرهیختگان دانشگاهی مصرف می‌شد. از سوی دیگر تکنولوژی نیز در این موضوع دخیل بوده و از زمانی که فضای دیجیتال و مجازی امکان مطالعه آنلاین را فراهم کرده کتاب کاغذی کمتر خوانده می‌شود در حالی که در غرب همچنان عادت به مطالعه کتاب کاغذی در کنار کتاب دیجیتال وجود دارد و مردم در حوزه عمومی و در ایستگاه‌های انتظار اتوبوس و مترو کتاب می‌خوانند اما در ایران چنین شرایطی وجود ندارد و با وجود اینکه تکنولوژی می‌تواند تسهیل کننده گفت‌وگو درباره کتاب باشد این عادت در ایران دیده نمی‌شود.

به گفته این استاد جامعه‌شناسی، به صورت کلی همان طور که گفته شد عادت به هدیه دادن کتاب وجود ندارد و نیازمند آموزش است. در میان اصحاب دانشگاهی و اهالی قلم البته این عادت بیشتر دیده می‌شود و اطرافیان این گروه‌ها بیشتر کتاب هدیه می‌گیرند اما در بدنه جامعه چنین چیزی وجود ندارد.

ذکایی ادامه داد: برای اینکه بتوانیم این عادت‌واره را در میان مردم رواج دهیم نیازمند تکرار، تبلیغ، ترویج و بازنمایی در این حوزه هستیم. متاسفانه در ایران سرانه مطالعه کاهش زیادی پیدا کرده و بسیاری از کتاب‌هایی که در خانه‌ها خریداری و نگهداری می‌شود مانند دیوان حافظ و مثنوی معنوی تنها جنبه تزیینی دارد و کمتر کتاب‌هایی را در حوزه‌های دیگر مانند ادبیات، رمان، جامعه‌شناسی و ... می‌توان مشاهده کرد که توسط مردم خریداری، مطالعه و هدیه داده شود پس یک نوع توزیع نابرابر سلیقه هم در این حوزه وجود دارد که نیاز به فرهنگ‌سازی است.

وی یادآور شد: متاسفانه ما در خانه‌هایمان از دیوان حافظ تنها برای تفال استفاده می‌کنیم در حالی که باید بدانیم کتاب برای نمایش‌دادن و دیده شدن نیست بلکه بستری برای مبادله، گفتگو و مباحثه است. از سوی دیگر باید در نظر داشته باشیم که تعادلی بین مصرف فضای مجازی و فضای واقعی ایجاد کنیم.
 
این استاد جامعه‌شناسی در پاسخ به این پرسش که دوست دارد از چه کسی و چه کتابی هدیه بگیرد، گفت: به هر حال در این حوزه از هرکسی که بتوانم کتاب هدیه بگیرم برایم نیکو و خوشایند است اما علاقه‌مند هستم که بیشتر آثار خوب ترجمه شده و تالیفی صاحبان قلم در حوزه جامعه‌شناسی، مطالعات شهری و فرهنگ عمومی را از همکاران و استادان دانشگاهی هدیه بگیرم تا بتوانم پس از مطالعه نقدی هم بر آن داشته باشم.
 
ذکایی برای مطالعه ایام نوروز کتاب «دعوت به جامعه‌شناسی» نوشته برگر را پیشنهاد کرد و توضیح داد: این اثر، کتاب کلاسیک خوبی است که می‌تواند مخاطبان عامه را نیز با مباحث مقدمات جامعه‌شناسی آشنا کند. اکنون نیز ترجمه خوبی از این کتاب صورت گرفته و در دسترس علاقه‌مند است.