خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)ـ مجید غلامی‌جلیسه‌، مدیرعامل موسسه خانه کتاب: وقف از جمله ابزارهای توسعه دینی، اجتماعی، فرهنگی و... است که اسلام استفاده بهینه‌ای از آن برای توسعه بخش‌های مختلف جامعه کرده است و از این رو شاهد حجم قابل توجهی از موقوفات با موارد مصرف مختلف در اقصا نقاط ایران و جهان هستیم. این توسعه در دوره‌های مختلف بسته به مقتضیات زمانی و مکانی تنوع جالب توجهی پیدا کرده است که بررسی این نوع از موارد می‌توان نتایج ارزشمندی را دربرداشته باشد. از باب نمونه در دوره‌ای به جهت توسعه فضای مطالعات دینی شیعی شاهد ساخت مدارس علمیه و الصاق موقوفاتی ارزشمند برای استمرار این حرکت در شهر اصفهان هستیم و یا در دوره‌ای برای ترویج فرهنگ اهل بیت و زیارت حضرت اباعبدالله الحسین وقف‌هایی کلان در راستای توسعه فضای عزاداری اباعبدالله الحسین علیه‌السلام را شاهدیم. در برخی از دوره‌ها شاهد وقف کتاب برای حفظ قرآن و یا احادیث هستیم. از جمله توسعه‌های اجتماعی نیز می‌توان مثلاً ساخت و وقف گرمابه و حمام را در دوره‌هایی که بهداشت از منظر اجتماعی محل توجه و مورد نیاز بوده اشاره کرد.

از ابتدایی‌ترین دوره‌های اسلامی وقف کتاب برای توسعه دانش و آگاهی در جوامع اسلامی همواره مد نظر علما و دانشمندان بوده است چنانچه امروزه در بسیاری از کتابخانه‌های جهان می‌توان نمونه‌های فراوانی از نسخ خطی را دید که به شیوه‌ها و شکل‌های مختلف برای توسعه فرهنگ مطالعه و دانش وقف شده و هنوز بعد از گذشت سالیان سال این نسخه‌ها در دسترس و محل مراجعه و استفاده‌اند. 

تا پیش از ورود صنعت چاپ به ایران وقف کتاب شیوه‌های مختلفی داشت که مرسوم‌ترین آن وقف یک یا چند کتاب و یا یک کتابخانه برای استفاده طلاب یا عموم مردم بوده است. در دوره‌های اولیه اسلامی عموماً کتاب‌ها که البته قالب آنها کتاب‌های قرآن و یا حدیثی بوده است بر یک مسجد وقف می‌شده است. اما بعدها این شکل وقف توسعه بیشتری پیدا کرد. از جمله مشهورترین وقف‌های این چنین می‌توان به وقف یاقوت حموی اشاره کرد که همگی کتاب‌هایش را وقف مسجد زیدی کرده است یا شاه عباس اول صفوی که همه کتاب‌هایش را وقف آستانه شیخ صفی در اردبیل کرد. همچنین وقف دیگری از شاه عباس که در سال 1037 ق. 120 جلد از کتاب‌های خود را وقف بر آستانه ری کرد. 

در دوره قاجار چاپ و انتشار کتاب و توسعه فضای کتاب و کتابخوانی از جمله مواردی بود که محل توجه قرار گرفته و بسیاری از رجال و متمکنین سعی کردند که سرمایه خود را وقف این مهم کنند و از همین منظر شاهد چاپ و انتشار کتاب با استفاده از وقف هستیم که البته شیوه‌های مختلفی نیز داشته است. برخی مال منقول و یا غیرمنقولی را وقف چاپ و انتشار می‌کردند و برخی خود اثر و عوائد آن را وقف چاپ و انتشار کتاب می‌کردند. 

احمد مشیرالسلطنه

احمد مشیرالسلطنه در سال 1260 ه.ق در مازندران چشم به جهان گشود و در 1280 ه.ق به دعوت برادرش مشیرنظام که در دربار ولیعهد در آذربایجان خدمت می‌کرد بدان صوب عزیمت کرد و به خدمت در دربار درآمد. نظر به اینکه حسن خط و شیوه نگارش وی مورد پسند بود به امور تحریری مشغول و پس از مدتی کوتاه منشی و رئیس دفتر ولیعهد و لقب منشی‌باشی به او اعطا شد. جدیت میرزا احمدخان منشی‌باشی در کارها و صداقت و علاقه‌مندی وی باعث شد که مورد علاقه ولیعهد قرار بگیرد و از این رو ضمن انجام امور تحریری ولیعهد به حکمرانی چند شهر آذربایجان نیز رسید و روز به روز بر اعتماد و صمیمیت ولیعهد (مظفرالدین میرزا) بر خود افزود تا اینکه در 1297 ه.ق وزیر و پیشکار کل آذربایجان شد.

در سال 1302 حکومت گیلان و طوالش را به عباس میرزا ملک‌آراء پیشنهاد کردند چون او نپذیرفت میرزا احمدخان مشیرالسلطنه با پرداخت سی هزار تومان پیشکشی به این مأموریت رفت و مدت یکسال در آنجا باقی ماند و از این رهگذر مداخل نسبتاً قابل ملاحظه‌ای به‌دست آورد. پس از مراجعت از گیلان مدت‌ها بلاشغل بود و بنا به درخواست میرزا علی اصغرخان امین‌السلطان سالیانه مبلغی به عنوان حقوق از دربار اعظم به وی پرداخت می‌شد و در وزارت داخله عنوان منشی‌باشی داشت.

در 1309 مجدداً از طرف کامران میرزا نایب‌السلطنه که حکومت مرکزی با وی بود به حکومت گیلان رفت و مدت سه سال در این قسمت باقی ماند. در 1314 ه.ق مشیرالسلطنه به وزارت خزانه منصوب شد. تا آن تاریخ وزیر خزانه محمد ولی‌خان نصرالسلطنه (محمد ولی‌خان سپهسالار) بود و براساس اختلافی که بین وی و امین‌الدوله بر سر عیار مسکوکات به وجود آمد از وزارت خزانه خلع و مشیرالسلطنه به جای وی به این سمت برگزیده شد.

در 21 رجب 1325 ه.ق اتابک کشته شد و برای تعیین جانشین وی بین محمدعلی میرزا و مجلس اختلاف نظر حاصل شد. مجلس تمایل به ناصرالملک وزیر دارائی کابینه قبل داشت، ولی محمد علی میرزا مایل به زمامداری مشیرالسلطنه بود. سرانجام شاه پیروز شد و فرمان نخست‌وزیری به نام مشیرالسلطنه صادر شد و او کابینه خود را در 16 شهریور ماه 1286 ش به مجلس معرفی کرد. در این کابینه وزارت کشور را خود بر عهده گرفت ولی تحریکاتی از طرف بعضی از نمایندگان مجلس به عمل می‌آمد و با درنظر گرفتن این نکته که محمدعلی شاه قصد آشتی و سازش با مشروطه و مجلس را داشت مشیرالسلطنه را وادار به استعفا کرد و به جای او ناصرالملک همدانی به ریاست دولت رسید.

پس از فتح تهران محمدعلی شاه به سفارت روس پناهنده شد. عده زیادی از رجال به سفارت انگلیس رفتند ولی مشیرالسلطنه سفارت عثمانی را برای پناهندگی انتخاب کرد و در آنجا متحصن شد. در عفو عمومی که برای پناهندگان از طرف فاتحین تهران صادر شد مشیرالسلطنه یکی از سه استثناء بود و دولت مشروطه عقیده به تعقیب و مجازات او داشت.

در 1328 ه.ق به او سوءقصد شد و هنگامی که قصد خروج از کالسکه خود را داشت چند تیر به سویش شلیک شد. گلوله‌ها به پای او اصابت کرد و مدت‌ها تحت درمان و معالجه بود تا سرانجام در 1337 ه.ق در 77 سالگی درگذشت و در مقبره شخصی خود واقع در صحن نو قم مدفون شد.




تصویر احمد مشیرالسلطنه به قلم مهدی مصورالملک به شیوه چاپ سنگی

مشیرالسلطنه یکی از چند رجالی است که در تاریخ مشروطیت به عنوان سمبل استبداد قلمداد شده‌اند، در حالی که او احساسات ملی و مذهبی شدید داشت و تحت تأثیر دوست خود حاج شیخ فضل‌الله نوری مجتهد برجسته عصر (حاج شیخ فضل‌الله از اجله علماء و فقهاء عصر مشروطه است و اعلم و افقه بر سایر مجتهدین بود و مجاهدین پس از فتح تهران این دانشمند و مجتهد بزرگ را دار زدند.) موافق با مشروطه مشروعه بود.

مشیرالسلطنه کتاب دوست

احمد مشیرالسلطنه برای توسعه فضای کتاب و کتابخوانی وقفیاتی داشته است که از آن جمله می‌توان به وقف قریه وجه آباد شهریار اشاره کرد که به تاریخ 14 صفر 1318 ق. صورت پذیرفته و طی آن بخشی از درآمد حاصله را به خرید کتب علمیه وقف کرده است. همچنین وقف مستغلات واقع در خیابان دروازه گمرک جنب مدرسه و 22 باب دکان واقع در پیربازار دارالمرز رشت که به تاریخ 8 شوال 1318 ق. بخشی از آن باید صرف کتابدار شود. همچنین بخشی از موقوفه باید برای خریدن کتب علمیه و تعمیرات مکتب مدرسه که موقوفه باشد و وظیفه کتابدار آن است که مهر نشان داشته باشد که کتب موقوفه را مهر نماید و دفتری دشته باشد که کتب موقوفه را با آنچه در هر سال زیاد می‌شود ثبت و ضبط نماید در آن دفتر که کتب موقوفه ادر میان دارد حفظ و حراست کند.

همچنین وقف شش دانگ کاروان سرا، شش دانگ یک باب حمام ملکی یک قطعه زمین که همگی متصلند به یکدیگر در شهر ناصره در خیابان ناصره در خیابان دروازه گمرک که به تاریخ 25 جمادی الاخری 1318 ق. صورت پذیرفته و در بخشی از آن دو سهم کتب علمیه از فقه و اصول و تفسیر و حدیث خریده و یا اینکه کتاب کثیر المنفعه به طبع رسانیده مجانا به اهل علم بدهند وقف تمامی شش دانگ مجاری المیاه دو رشته قنات و شش دانگ اراضی صحرا و تمامی باغات مختصی اربابی و طالحونه جدید البنای ملکی واقف در قریه وجه آباد که از قراء معروفه شهریار است که به تاریخ 14 صفر 1318 ق. صورت گرفته و مانند مورد قبل بخشی از آن دو سهم کتب علمیه از فقه و اصول و تفسیر و حدیث خریده و مجانا به اهل علم بدهند. 

وقف برای چاپ کتاب

وقف‌نامه زیر اشاره به این مورد آخر دارد که طی آن میرزا احمد مشیر السلطنه اقدام به سرمایه‌گزاری برای چاپ و انتشار ۸۰۰ دوره کتاب مرآة العقول فی شرح الاصول و عوائد حاصل از فروش آن را به علاوه با دوهزار و پانصد برای چاپ شرح فروع کافی و روضه کافی مقرر می‌فرماید که هدف از آن یکی نشر کتب شریفه اسلامی و دیگری قیمت سهل التناول برای طلاب علوم دینی است. 

شیوه کار نیز بدین نحو است که این کتاب‌ها فروخته و قیمت آنها صرف چاپ کتاب‌های فقهی، اصولی، حدیثی، ادعیه، لغت، ادبیات و رجال شود. شیوه فروش کتاب‌ها نیز بدین منوال است که کتاب‌های چاپ شده از قرار ده چهار علاوه فروخته نشود و به همان قیمت تمام شده ده چهار افزوده کنند. یک سهم از این مقدار افزوده می‌شود حق مباشر و ناظر و دو سهم از این مقدار که افزوده شده حق مباشر و خارج لازمه این عمل است. همچنین یک سهم دیگر بر اصل سرمایه کتب افزوده شود که کسر و نقصانی به هم نرساند بلکه زیاد شود
مباشرت این عمل مادام حیات بر عهده خود مشیر السلطنه است و بعد از ایشان با شیخ فضل اللله نوری و بعد با حاکم جامع الشرایط دارلخلافه 
نظارت نیز بر عهده ثقه السلطنه اخوی زاده و بعد با اولاد ذکور از نسل ایشان

بسم الله تعالی
غرض از تحریر این صفحه زیبا و تسطیر این نامه شیوا، آنکه چون امریکه به وسیله آن ذخیرة عقبی و سرمایه ایمان توان اندوخت و از انوار مضیئه‌اش چراغ خلاص در راه عقاب توان افروخت و سیاحان طریق نجات را زاد المعاد و سباحان بحرالمنافع حق طلبی را ذریعة ادراک گوهر مراد و عالمان معالم اجلال بندگی را منتهی مطلب و مقصد اقصی و طالبان صراط المستقیم سداد را منتهی المراد و غایة القصوی و در مواقف وقفوهم انهم مسئولون گرفتار آن علل عصیان را باعث شفا و در محاکمات روز عزا واماندگان تیه حیرت را نجات بخشا بوده و در نشأة اولی موجب حصول مقاصد وافیه و سبب وصول مطالب عالیه و مآرب کافیه به وجوه نفاقیه شد به او در عقبات عقبی انیس صالحین و علیه متقین وامان اخطار و ربیع ابرار و مفتاح فلاح و مصباح نجاح و حرز امان گردد به جز حسنات اعمال نمی‌توان بود. 
لهذا حضرت مستطاب اجل اکرم افخم اعظم آقای میرزا احمدخان مشیرالسلطنه وزیر داخلة ممالک محروسه ایران دام اقباله العالی خالصاً لمرضات الله و قربة الی الله تعالی بصیغ شرعیه و ایقاعات لازمه با مراعات ما هو لازم المراعاة والاجتناب عن الشبهات بر وجه التزام شرعی سرمایة تجارت خیریة ابدیه قرار دادند همگی و تمامی هشتصد دوره مجلد تمام از کتاب مستطاب مرآة العقول فی شرح الاصول از کافی که تمام شده مجلد و موجود است. به انضمام دوهزار و پانصد تومان از برای طبع شرح فروع کافی و روضة کافی برای دو خیر بزرگ که منظور نظر ایشان بوده، یکی نشر کتب شریفة اسلامیة که بهترین خیرات جاریه است و دیگر آنکه به ملاحظه سهولت قیمت سهل التناول باشد برای طلاب علوم دینیه، به این ترتیب که این کتابها بعد از اتمام فروخته شود و قیمت آنها صرف در طبع کتب فقهیه و اصول و اخبار آل محمد صلوات الله علیهم و ادعیه و لغت و ادبیات و رجال شود، که هم ثواب انتشار و هم ثواب خیرات جاریه برای حضرت مستطاب معظم مدی الدهور و ابد الآباد باقی بماند. و ترتیب فروش از اینقرار است که کتابهای مطبوعه را از قرار ده چهار علاوه نفروشند و بهمان قیمت تمام شده ده چهار افزوده نمایند. یکسهم از این مقدار که افزوده می‌شود حق مباشر و ناظر بعد از حضرت مستطاب معظم که بالسویه تقسیم نمایند و دو سهم از این مقدار افزوده شده حق مباشر و مخارج لازمة این عمل بوده باشد به هر طریق که مباشر و ناظر صلاح بدانند و یک سهم دیگر بر اصل سرمایه کتب افزوده شود که کسر و نقصانی به هم نرساند بلکه زیاد شود و مقرر فرمودند که مباشرت این امر شریف مادام حیوة خود حضرت مستطاب معظم اطال الله بقاءه با خود ایشان بوده باشد بعد با حضرت مستطاب حجة الاسلام والمسلمین رئیس الملة والدین آقائی آقای حاج شیخ فضل الله النوری ادام الله ظله العالی و بعد با حاکم جامع الشرایط مبسوط الید دارالخلافه به نظارت جناب جلات‌مآب اجل عالی آقای ثقة السلطنة اخوی زاده حضرت مستطاب معظم و بعد با اولاد ذکور از نسل ایشان و صیغه بر مراتب مزبوره جاری شد و شرایط صحت و شرعیت در آن مرعی گردید و قبض و اقباض به عمل آمد و کلیة این سرمایه از ثلث آنحضرت مستطاب مقرر است فی تاریخ شهر ربیع الثانی من شهور سنه ۱۳۲۲ حرره محمدصادق التویسرکانی عفی الله عنه. 
سجلات:
بسم الله الرحمن الرحیم
قد وقع مدلول هذه الصحیفة المنیفیة و مضامینها اللطیفة علی حسبما فصل لدی الاحقر محمد الحسینی فی التاریخ المرقوم.
بسم الله الرحمن الرحیم
وقع مدلول الصحیفة من البدو الی الختم مرعیا فیه جمیع ما یجب مراعاته من الشرائط المعتبره فی الصحة واللزوم و مجانیا عمانیا فیهما ولو.. عالم موجود له ومعدوم اللهم زدنیتوفیقات الجناب المستطاب الافخم واختم له ... الاحقر فضل الله النوری فی تاریخ شهر ربیع الثانی سنة ۱۳۲۲.