به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) دومین جلسه کارگاه آموزشی «حقوق نشر» با حضور دکتر سید عباس حسینی‌نیک عصر 24 آبان 1394 در سرای اهل قلم برگزار شد.

اثر فکری به مثابه یک «مال»
حسینی‌نیک در این جلسه گفت: از خصوصیات حقوق معنوی این است که غیر قابل انتقال است. هیچ فردی نمی‌تواند اثری به نام فرد دیگری ثبت کند زیرا ساحت علم به خطر می‌افتد و با این کار تخصصی را به فردی نسبت می‌دهیم که فاقد آن است و این برای جامعه آسیب‌زاست. همچنین، حقوق معنوی محدود به زمان و مکان نیست. حقوق معنوی، حقوق مادی را خلق می‌‌کند.
 
وی با بیان این‌که ارتباط میان ناشر و پدید‌آورنده یکی از مسائل حقوق حوزه نشر است، اظهار کرد: این مساله ارتباطی به حاکمیت و ممیزی و مسائل مجوز و ... ندارد. وقتی می‌گوییم ناشر مقصودمان کسی است که دارای مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است.

این حقوقدان ادامه داد: من یک اثر فکری را «مال» می‌دانم زیرا بر اساس «قانون حمایت حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان» علاوه بر شرایط بقیه اموال، نخست باید شرایط دیگری چون به دست آمدن از طریق دانش، هنر و ابتکار را دارا باشد و دیگر این‌که اثر فکری باید ویژگی «اصیل» را داشته باشد؛ هر چند جدید نباشد. یعنی از تراوشات فکر صاحب‌اثر حاصل شده باشد. نمی‌توان آثار دیگران را به نام خود ثبت کرد. اصالت متصل به شخصیت پدید‌آورنده است و این، از حقوق معنوی اوست.

بازرس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران یادآور شد: موضوع دیگر این است که بسیار اتفاق می‌افتد که برخی گمان می‌کنند که ایده ذهنی‌شان هم باید حمایت شود. ایده وقتی در هر قالبی ظهور و بروز یافت، مورد حمایت قرار می‌گیرد. همه دانش‌ها بر دوش دیگر دانش‌ها سوار‌ند اما همگی آن‌ ابتکاری که صورت می‌گیرد، مورد حمایت ما قرار دارند. شعر‌های عامیانه که مرجع و سند آن مشخص نیست، جزو انفال‌اند.

وی به اثر اشتقاقی به عنوان یکی دیگر از انواع نگارش کتاب اشاره کرد و توضیح داد: اگر اثر اشتقاقی و تبدیلی باشد مثل این‌که ترجمه باشد، درباره موضوعی خاص از کتاب‌های مختلف برداشت شده باشد، با تغییر قطع مجلدات (از رقعی به جیبی) چاپ شود یا خلاصه‌ای از یک کتاب دیگر باشد، باید با مجوز پدید‌آورنده انجام شود.

به گفته حسینی‌نیک آثار سینمایی، عکاسی یا آثاری که توسط واحدی سفارش داده می‌شوند، تا 25 سال مورد حمایت قرار می‌گیرند. ما از آثار اشتقاقی حمایت می‌کنیم به این شرط که با اجازه صاحب اثر اصلی منتشر شود. این اتفاق در کشور ما زیاد رخ می‌دهد و خیلی از آثار خوب به نحو اشتقاقی نوشته می‌شوند.

وی آیین‌نامه تازه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را یادآور شد و گفت: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی آیین نامه‌ای نوشته است که بر اساس آن در این موارد فقط آثاری مجوز می‌گیرند که با تایید نظر صاحب اصلی اثر اشتقاق شده باشد. مجوز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در حال حاضر فقط بر اساس ضوابط نشر است و فاقد ارزش حقوق مالکیت فکری است و نمی‌تواند مورد استناد قرار گیرد.

حسینی‌نیک درباره قوانین بهره‌گیری از تصویر برای مجلات و کتاب‌ها اظهار کرد: استفاده از عکس برای جلد مجله و کتاب نیازمند کسب اجازه از اشخاص است و می‌توانید اجازه کتبی هم از اشخاص بگیرید تا بعد‌ها با شکایت مواجه نشود. مبنای قانون عرف اجتماعی و اخلاق است اما همیشه مصلحت قانو‌ن‌گذار بر آن ارجحیت دارد. درباره کنوانسیون برن مصلحت قانون‌گذار مانع پذیرش است.

وی در تعریف قوانین مترتب برای «اثر مشترک» گفت: این آثار مشاعا برای صاحبان اثر است مگر درباره آن توافق شده باشد. برخی آثار مثل فیلم‌های سینمایی، آثار موسیقی، آثار نوشته شده به قلم تعدادی نویسندگان که هر یک بخش‌های مجزایی از کتاب را نوشته‌اند، از آثار فکری مشترک‌اند و مانند اثر انفرادی از آن حمایت می‌شود با این تفاوت که تا بعد از فوت آخرین نویسنده کتاب، از اثر حمایت می‌شود؛ نه فقط تا 30 سال.

نامی از «اثر جمعی» در قانون نیست!
نگارنده کتاب «سیاست جنائی ایران در حمایت از حق تالیف و نشر» با بیان این‌که اسمی از «اثر جمعی» در قانون ما نیامده است، گفت: این از ایراد‌های قانون‌گذار ماست. آثار جمعی، آثاری‌اند که  با میدان‌داری و مدیریت یک نفر، کتابی نوشته شود. این شیوه نگارش اثر، به عنوان اثری جمعی در کنوانسیون برن پذیرفته شده است و در قانون جدید حمایت از حقوق مولفان دیده شده است.

وی ادامه داد: زمانی که یک اثر خلق می‌شود، دو حق برای پدید آورنده به وجود می‌آید؛ حق مادی و حق معنوی. حقوق معنوی، مبنای اخلاقی دارد. حق احترام به نام یا سمت پدیدآورنده و حق احترام به خودِ اثر باید در حقوق معنوی پذیرفته شود. انتساب اثر به نام پدیدآورنده باید به صورت درست و بی کم و کاست نوشته شود. حق سرپرستی و حق تمامیت از زیر مجموعه‌های این حقوق است. حق تمامیت یعنی این‌که نمی‌توان بخشی از اثر را بدون خواست نویسنده تغییر داد. نویسنده و ناشر هر دو باید بخواهند تا تغییری در اثر پدید آید.

حسینی‌نیک با بیان این‌که حق افشا و حق عدول از دیگر حقوق معنوی است، گفت: حق افشا یعنی این‌که پدید‌آورنده باید بخواهد که مطلب او منتشر شود. «حق افشا» با «حق انتشار» متفاوت است زیرا نگارنده برای اعطای حق انتشار پولی دریافت می‌کند. این در حقوق ما نیست اما در لایحه جدید دیده شده است. حق عدول یعنی این‌که نویسنده پس از انتشار اثرش بر اساس شواهد تازه، درخواست ویرایش جدید بر اثر داشته باشد. این حق پدیدآورنده است؛ به این شرط که هزینه‌ آن را به ناشر بپردازد. اگر می‌خواهیم به پدید‌آورنده احترام بگذاریم باید حق عدول او را در نظر بگیریم.

بازرس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران در بیان نکاتی در ویرایش خبر توضیح داد: برای ویرایش مطالب باید به نظر و سلیقه پدید‌آور احترام گذاشت. از طرفی اعتبار ناشر نیز مساله مهمی است. آن چیزی که به نحو عرفی است، ناشر حق دارد که تغییراتی بدهد اما اگر همین حد هم نویسنده نپذیرفت، نویسنده مُحق است. حتی تغییر در قطع کتاب! برای ویرایش علمی حتما اجازه نویسنده نیاز است. اجازه داریم که ویرایش‌های ادبی و فنی را  به نحو عرفی انجام دهیم.

وی گفت: حق نشر، حق ترجمه، تکثیر و حق اقتباس از حقوقی است که باید با رضایتمندی پدید‌آورنده منتشر شوند. حبس علم مهم‌ترین دغدغه دانشمندان فلسفه حقوق بوده است و برای همین، همواره افرادی معتقد به مالکیت فکری بوده‌اند. اما باید بتوان از کتاب‌ها نقل قول کرد. با این حال نمی‌توان بدون اجازه از پدید‌آور کتاب‌های او را دیجیتال کرد. هر شخص اجازه دارد صرفا برای استفاده شخصی، یک نسخه از یک کتاب را کپی کند.