به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) به نقل از موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر؛ مراسم سومین سالگرد آغاز پروژه دانشنامه امام موسی صدر ۲ دیماه ۱۴۰۴ با حضور شخصیتهای علمی و فرهنگی برگزار شد.
در این نشست که هادی خانیکی، استاد علوم ارتباطات، حسین سیمایی صراف، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، محسن اسماعیلی، معاون راهبردی و امور مجلس رئیس جمهور، محسن جوادی، معاون فرهنگی وزیر ارشاد، مسعود شمسبخش، قائم مقام وزیر علوم، اکبر راشدینیا، معاون پژوهشی مؤسسه بین المللی نور، محمد خوانساری، مدیر روابط عمومی موسسه بین المللی نور حضور داشتند، علاوه بر ارائه گزارشی در مورد پروژه دانشنامه امام موسی صدر، روند شکل گیری و اجرای آن، در مورد ویژگی های اندیشه امام موسی صدر و نیاز جامعه به این شخصیت صحبت شد.
در ابتدای نشست، علی جعفرآبادی، قائم مقام مؤسسه امام موسی صدر، این پرسش را به عنوان محور برنامه مطرح کرد که نسبت ما با امام موسی صدر و نسبت امام موسی صدر با جامعه امروز ما چه می تواند باشد؟ امام موسی صدری که انسان کامل نیست ولی میکوشد که کاملاً انسانی زندگی کند.
حورا صدر: امام موسی صدر از اغراق دوری می کرد و خود را دغدغهمندی می دانست که با گفتوگو برای مشکلات راه حل مییابد.
پس از پخش فیلم کوتاهی از مصاحبه امام صدر دربارهٔ فعالیتهای اجتماعی برای رفع محرومیت، حورا صدر، رئیس مؤسسه امام موسی صدر، در سخنانی به توصیف ویژگیهای فکری و عملی امام صدر و مسیر فعالیت های مؤسسه پرداخت. او افزود امروز که گرد هم آمدهایم ۴۷ سال از غیاب اجباریات میگذرد و بیش از دو دهه است که مؤسسهای به نام تو و با هدف آزاد کردن تو و نیز برای معرفی اندیشه و منظومه فکری و عملی تو با راهنمایی و پشتیبانی همسرم مهدی فیروزان و همکاران همراه، تأسیس شده است. فراز و نشیبهای بسیاری را تجربه کردهایم اما ماندهایم و تلاشمان را مضاعف کردیم. تلاش کردیم فعالیتمان مانند تو باشد: متوازن، روشن، شفاف.
صدر ادامه داد: ما در هدف اول که آزادی توست، ناتوان بودهایم زیرا پروندهٔ ربودن بسیار پیچیدهتر از توان ما بود و نتوانستیم کاری در خور آزادیات انجام دهیم؛ تویی که برای آزادی ربودهشدگان در سالهای جنگ داخلی لبنان لحظهای آرام نداشتی تا آنان را به آغوش خانواده بازگردانی.
صدر در ادامه گفت: وقتی از ایشان پرسیدند قدرت و محبوبیت تو از کجاست، لبخندی زد و گفت قدرتی ندارم ولی اگر هم قدرتی باشد برگرفته از سه عامل است: اول، صداقتم در حد ممکن. دوم، این عقیدهام که به کسی که با من گفتگو میکند، دیدگاه یا نظری را تحمیل نکنم. سوم، اینکه میتوانم حقیقت دیگران را درک کنم. من با اندیشههای پیچیده و ابهامآمیز زندگی نمیکنم و بیگمان خداوند دل و فکر مردم را به روی کسی که برای مردم تلاش می کند، باز می کند.
صدر دربارهٔ پروژه دانشنامه نیز گفت: ایده دانشنامه در یکی از لحظات بحرانی فعالیت مؤسسه شکل گرفت و دکتر مجاهدی، سرویراستار علمی و مدیر برنامهٔ دانشنامه، طی یک سال و نیم به ایدهپردازی و بنیانگذاری این طرح پرداخت. بخشی از بودجه این طرح با کمک مردم لبنان، به تدریج تأمین شد. خدا را شاکریم که در طی کار، نیروهای متخصص و دلسوزی به دانشنامه پیوستند و به ما یاری رساندند.
هادی خانیکی: تجربه گفتوگویی امام موسی صدر، نیاز و راه حل امروز جامعه ماست.
بعد از سخنان حورا صدر، هادی خانیکی طی سخنانی گفت: من در زندگی سخت چریکی با امام موسی صدر آشنا شدم و بعدها به گفتوگو رسیدم که پروژه و دغدغه او بود. وی با اشاره به خاطره دیدارش با امام موسی صدر و کمک وی ادامه داد: امام موسی صدر صرفاً میدانست من برای مبارزه میخواهم به لبنان بروم و بدون اینکه از نام و نشان و مواضع من بپرسد، به من کمک کرد آن هم در شرایط آن روز لبنان و آرایش نیروهای سیاسی ایرانی حاضر در لبنان که اغلب منتقد و مخالف امام بودند؛ مخالفتی که در بین برخی از این افراد تا امروز نیز ادامه دارد.
این استاد ارتباطات افزود: اما امروز ما به همان پروژه امام موسی صدر رسیدهایم و آن گفتوگوست. از آن فروبستگی سیاسی که در میان ما رواج داشت به اینجا رسیدهایم که مردم به کلام خطیبانی توجه می کنند که از متن و دانش و تجربه امام موسی صدر الهام گرفتهاند.
خانیکی ادامه داد: نسبت زمانه ما با امام، نسبت گفتوگویی است. به اعتبار تجربه، رویکرد و رفتار و زیستههای او میتوان نشان داد که گفتوگو ممکن است. هرچند سخت باشد، نتایج گفتوگو ملموس و عملی است و راهی جز احیای گفتوگو در ایران امروز نداریم.
محمد مهدی مجاهدی: دانشنامه بر اندیشه و تجربهٔ زیستهٔ امام موسی صدر متمرکز است.
در ادامه برنامه، محمد مهدی مجاهدی، سرویراستار علمی و مدیر برنامهٔ دانشنامه امام موسی صدر دربارهٔ ضرورت و ویژگیهای این دانشنامه صحبت کرد. وی در ابتدا گفت: ما در سنت ایرانی و اسلامی گونهای ادبی را داریم به نام تذکره که شباهت اندکی دارد با آنچه امروز دانشنامه خوانده می شود. آنچه دانشنامههای عصر مدرن را از عصر گذشته متمایز میکند این است که آنها بهجای اتکا به بیرون، خودارجاعاند و سامان درونی آنها دایرهوار و مبتنی بر شبکهای دایرهوار از ارجاعات متقابل و درونی است. به گونهای که از هر نقطهای آغاز کنید، با توجه به سامان درونی دانشنامه، بعد از سیری دایرهوار به همان نقطه آغاز میرسید.
وی ادامه داد: کاری که ما در اینجا با عنوان موقت دانشنامه امام موسی صدر انجام میدهیم همچنین تمایزی با سنت متعارف دانشنامهنگاری دارد و به گونهای ادبی بر میگردد که در خانواده دانشنامه میگنجد اما دانشنامه نیست، چیزی است که در زبانهای اروپایی با واژه دیکشنری توصیف میشود. در زبانهای اروپایی در مورد شخصیتهای فکری چون مارکس، کانت، نیچه چنین آثاری داریم که در خدمت ساماندهی جزءبهجزء و تنظیم سامانهوار آراء و آثار و تجربههای زیستهٔ یک شخصیتاند. دانشنامههای شخصیتنگارانه در زبان فارسی به معنای صحیح آن تجربه نشده است. تجربههایی در قالب شخصیتنگاری صورت گرفته که ناموفق بودهاند زیرا در غیبت روششناسی درست، گرفتار شخصیتپرستی و دیگر آفات خطرناک شدهاند.
وی افزود: در غیاب سنت دیکشنرینویسی در فارسی همکاران این دانشنامه دارند سنتی را در دانشنامهنگاری فارسی ابداع میکنند. آنچه امروز در این طرح در حال انجام است به یک معنا اختراع سنت است. این دانشنامه متمرکز بر تجربهٔ زیسته و اندیشههای امام موسی صدر است. بنا بر این است که در این اثر جهان از دریچه اندیشه و کنش امام تعبیر شود.
وی سپس توضیحاتی در مورد محتوای دانشنامه ارائه داد: در این کار ما چهارده مقوله از مدخلها، در دو دسته مفاهیم و اعلام، داریم. مدخلها متنوعاند چرا که حوزه اندیشه و عمل امام موسی صدر متنوع است. برای استخراج سرشناسهها تمام آثار امام موسی صدر مطالعه شد و یک سال برای آمادهسازی مقدمات، استخراج درختوارهٔ مدخلها، نوشتن شیوهنامهها و بررسی آثار مشابه زمان صرف شد.
وی همچنین به حمایتهای ریاست مؤسسه اشاره کرد: تجربه همکاری با خانم صدر برای من و همکارانم در دانشنامه گویی تکرار تجربه امام موسی صدر بود و ما همان کثرتپذیری، اعتماد، گشودگی نسبت به شنیدن سخنان مختلف و مخالف را تجربه کردیم. هر آنچه مییابیم می نویسیم و با مانعی روبرو نیستیم.
مجاهدی افزود: در این طرح علاوه بر دو مرحلهٔ ویرایش محتوایی و دقیق دانشنامهای و علمی، گروهی از ویراستاران شاهد را زیر نظر خانم صدر داریم که با نگاهی بیرون از ما و منطبق بر فضای لبنان و مستندات تاریخی مقالات را بررسی می کنند. این فاصله گیری از شخصیت، برای متولی یک میراث دشوار و دردناک است اما مؤسسه امام موسی صدر آن را پذیرفته است.
وی در پایان گفت: این رهبر سیاسی و اجتماعی و دینی و محبوب، ذهن و شخصیتی چندبعدی دارد و به همین دلیل پروردن دانشنامهای تحلیلی دربارهٔ ایشان نیازمند استفاده از منابع متنوع و همکاری با متخصصانی در زمینههای گوناگون دانش است.
اسماعیل باغستانی: دانشنامه راهنمای شناخت امام موسی صدر است.
اسماعیل باغستانی، عضو شورای ویراستاری علمی دانشنامه، سخنران بعدی برنامه بود. وی امام موسی صدر را معروف گمنام خواند یعنی شخصیتی که بسیاری از عالمان و رهبران سیاسی معاصر اظهار میکنند او را میشناسند اما همچنان شخصیتی ناشناس مانده است و وجودش معماست.
باغستانی ادامه داد: آیا تدوین و انتشار آثار این شخصیت کفایت می کند؟ بله و خیر. بله چون این کار زمینه و بنای کار است و خیر چون این آثار تا در زمینه تاریخی آن قرار نگیرند دستاورد مفیدی برای مخاطب ندارند. شناخت زمینه و زمانه نیاز به کند و کاو تاریخی دارد. آثار منتشر شده و منابع منتشرنشده برای این هدف کافی است و نیاز به طرحی نوست که همان دانشنامه است. طرحی که میتوان آن را راهنمای شناخت امام موسی صدر توصیف کرد.
نگار ذیلابی: تلاش کردیم بدون شتابزدگی و با پرسشگری اسناد را بررسی کنیم.
نگار ذیلابی، عضو شورای ویراستاری دانشنامه، نیز در این برنامه سخنرانی کرد. وی در ابتدا گفت: شناخت شخصیت امام موسی صدر برای من تجربه لحظه ای درنگ و تأمل بود. قبل از همکاری در این پروژه امام برای من عالمی دینی بود که نامش معنای خیراندیشی و عقلانیت دینی داشت. اما بعد از شروع کار، به این ایده نزدیک میشدم که جمله «برای انسان گرد آمدهایم» در جان و روح این مرد بزرگ ایدهای اساسی بود. در نگاه امام موسی صدر انسان ابزار ایدئولوژی نیست، بلکه خود هدف و موضوع است. این شناخت من را به خضوع مقابل ایشان وا میداشت.
وی ادامه داد: ناسازهٔ کار این بود که با وجود این شناخت باید قلمی بیطرف و سرد برمیداشتیم و مطالعه انتقادی انجام میدادیم. در قدم بعدی باید بافتار جامعه زمان امام را بازسازی میکردیم. کاری که تا امروز انجام نشده بود. باید از دل اسناد شبکهای مفهومی میساختیم و درختوارهای ایجاد میکردیم که تمام مفاهیم، اشخاص و اماکن را به هم پیوند دهد.
وی افزود: چالش بعدی تکثر «حافظهگاه» در مورد امام موسی صدر است: حافظهگاه فرهنگی درباره امام همسو و واحد نیست. باید از دید مخالفان امام هم به موضوعات نگاه میکردیم و تعادلی بین روایتها برقرار میکردیم تا فضا برای خواننده امروز قابل فهم باشد.
وی در پایان گفت: امیدوارم الگویی که ایشان پیش روی ما گذاشته است که دین خطابهمحور نباشد و عالم دینی تلاش کند در میدان عمل هرچند با دست خالی ولی با ایمان و برنامه وارد شود، در جامعه ما پیاده شود و از آن یار سفر کرده خبری به ما برسد.
دکتر اسماعیلی: از نگاه امام موسی صدر، مصلح باید واقعیت جامعه را، هرچند تلخ، بپذیرد.
محسن اسماعیلی، معاون راهبردی و امور مجلس رئیس جمهور، با اشاره به اینکه سخن گفتن از امام موسی صدر تکریم یک منش است، سخنانش را با این پرسش آغاز کرد: تفاوت امام موسی صدر با همگنانش چیست؟
وی بیان کرد: به باور من آنچه ایشان را متمایز می کند، صرفاً نه تعلق به خاندانی برجسته، نه داشتن دانشی زیاد و فداکاری کردن و نه حتی توجه به انسان است، بلکه این ویژگی است که امام موسی صدر خودش را باور کرده بود و میدانست چه میکند. ایشان باور کرده بود طبیب است و روحانی باید طبیب باشد.
وی در ادامه به سخنانی از امام درباره نقش طبیبانهٔ مصلح اجتماعی و نقش دین در جامعه اشاره کرد و در پایان گفت: ما به منشنامهای از ایشان نیاز داریم. منش ایشان در دعوت به دین، در تدریس، در امر به معروف و سایر زمینه ها که امیدوارم این کار در این دانشنامه صورت بگیرد.
محسن جوادی: اندیشه اصلی امام موسی صدر پشت فعالیتهایش پنهان مانده است.
محسن جوادی، معاون فرهنگی وزیر ارشاد، مهمان دیگر برنامه بود که در سخنانی کوتاه به ویژگی عملگرا بودن امام موسی صدر اشاره کرد. وی گفت: ظاهر سخنان امام موسی صدر ساده است و نظم و سیاق کلامی و فلسفی ندارد اما بسیاری از فکرهای ایشان نوشته نشده و پشت رفتارشان پنهان است. رویه امام در جدی گرفتن انسان و رفع فقر بنیانهای نظری خود را پیدا نکرده است. ایشان درگیر فعالیت شدند و فرصت مکتوب کردن اندیشههایشان را پیدا نکردند. در دانشنامه امام باید به این نکته توجه شود.
مرکبی: تا امروز دو جلد دانشنامه آماده شده است.
بخش بعدی برنامه گزارش روند کاری دانشنامه امام موسی صدر بود که حسین مرکبی، دبیر اجرایی دانشنامه آن را ارائه داد. وی گفت: تا امروز ۴۰ هزار نفر ساعت در شورای علمی و ویراستاری و ۱۲۰۰ نفر ساعت در استخراج مدخل نامه فعالیت شده است. تا کنون ۸۷ درصد مقالات در دو جلد آماده شده است.
وی افزود: آرشیو مجلس اعلای شیعیان که در زمان حضور امام موسی صدر زیرنظر ایشان شکل گرفته است، شامل ۱۴ هزار سند بود که طی پروژه دانشنامه شروع به اسکن کردیم و تا امروز بیش از ۱۱ هزار و ۸۰۰ سند اسکن شده است و بقیه در حال انجام است.
وی ادامه داد: در بخش ادبیات ثانویه نیز ۱۱۰۰ عنوان کتاب و مقاله مرتبط غیرتکراری جمع آوری شده است و مقالات طی پنج مرحله بررسی و ویرایش می شوند: ویرایش اجمالی، ویرایش شاهدان، ویرایش تفصیلی، ویرایش ادبی، ویرایش سرویراستار.
وزیر علوم: در فرهنگ امام موسی صدر عالم دینی کسی است که جامعه مسئله اوست.
آخرین سخنران مراسم، حسین سیمایی صراف، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری بود. وی ابتدا به این نکته اشاره کرد که امام موسی صدر ازجمله عالمان دینی است که در شکلگیری شخصیت دینی او مؤثر بوده است و سپس با طرح دو پرسش بخش اصلی صحبتش را آغاز کرد: روشنفکر دینی کیست و روشنفکری دینی چیست؟ آیا علمایی که چند فتوای متفاوت می دهند، روشنفکر دینی هستند؟ آیا عالمی که مفاهیم جدید خلق می کند و از دین در مقابل مدرنیته دفاع می کند روشنفکر دینی است؟ همه این موارد می تواند بخشی از این مفهوم باشد و همه کسانی که برای تعقلگرا کردن معرفت دینی و صیانت از حقوق انسان ها تلاش می کنند می توانند روشنفکر دینی محسوب شوند. اما من می خواهم این مفهوم را با معیار امام موسی صدر تعریف کنم.
وی افزود: در فرهنگ امام موسی صدر عالم دینی کسی است که جامعه مسئله اوست، رنج بشر، فقر و جهل انسان ها و تبعیض دغدغههای اوست. روشنفکری دینی در فرهنگ امام یعنی ترجمه فرهنگی دین به زبان روز و نه توجیه دین. روشنفکری دینی توجیه دین در برابر مدرنیته نیست، دین متهم نیست و مدرنیته در جایگاه شاکی نیست که عالم دینی وکیل مدافع دین شود. روشنفکری دینی دین را به زبان زمانه ترجمه میکند تا مردم جذب آن شوند.
وی ادامه داد: با این رویکرد است که میبینیم امام موسی مدرسه میسازد، فکر درمان و بهداشت است، فکر امنیت مردم و برابری انسانهاست. فقط نقد سنت نمیکند. نقد وضعیت هم میکند. برای اصلاح و نهادسازی هم اقدام می کند و انسان و کرامت انسان، محور اندیشه و رفتار اوست.
وزیر علوم اشاره کرد: امام موسی صدر در پاسخ به این پرسش اساسی که دین برای انسان است یا انسان برای دین، به صراحت می گوید دین برای انسان است. اینکه نقطه عزیمت اندیشهای دین باشد یا انسان، بسیار متفاوت و تعیین کننده است. دینی که از خلال این اندیشه و رفتار پدید میآید آیا برای مردم جذب کننده نیست؟ امام موسی صدر تصریح می کند که دین را از نگاه به ثمره آن بشناسید و خود معتقد است همه انسانها باهم برابرند، دین و نژاد نقشی ندارند و انسان به ما هو انسان دارای کرامت است.
وی بیان کرد: این نکته که امام موسی صدر میگوید دین را با ثمرهاش میشناسند حاوی انسانشناسی والایی است، به این دلیل که انسان همه چیز را با منافعش می سنجد. هرقدر در نقد پدیدهای صحبت کنید وقتی انسان آن را سودمند ببیند، موعظه را نمیپذیرد. دین هم ظاهراً نهادی اجتماعی است که با کارکردش ارزیابی می شود. تا زمانی که دین به نفع انسان نباشد مردم به سمت آن نمیآیند.
وی در پایان با بیان اینکه اندیشه امام موسی صدر اندیشه نویی است که نیاز به تشریح و ترویج بیشتر دارد. اظهار امیدواری کرد با انتشار دانشنامه شاهد ظهور صدرهای جدید باشیم.
این نشست با معرفی نرم افزار آثار امام موسی صدر که بهتازگی از سوی مؤسسهٔ تحقیقات کامپیوتری نور منتشر شده، به پایان رسید.
نظر شما